„OD PETROGRADSKE DO LENJINGRADSKE I NAZAD: SREDNJA KLASA KAD USTALASA“

U prostoru u Jevrejskoj 16 to je bilo „Javno pakovanje“. Kratki period rada u kući Laze Lazarevića obeležen je i konkursom na temu izdanja njegovih pripovetki iz 1943. godine, čime je nastavljeno bavljenje temama antifašizma, Drugog svetskog rata, Holokausta i istorijskog revizionizma, koje su obeležile mnoge programe i projekte Rexa i brojnih saradnica i saradnika u drugoj deceniji. Doseljavanje u prostor na uglu ulica Maksima Gorkog i Petrogradske (ex Lenjingradske) propraćeno je aktuelizacijom i analizom pripovetke Maksima Gorkog o istorijskim i savremenim problemima društvenog aktivizma „Detlić i češljugar“.

Odlazak iz prostora na Kaleniću, treću selidbu u tri godine, obeležavamo konkursom, anketom i javnim konsultacijama na temu „Od Petrogradske do Lenjingradske i nazad – srednja klasa kad ustalasa*“. Kroz upisivanje (i odgonetanje) smisla i sadržaja dve karikature Ive Franića iz jednog broja časopisa JEŽ iz 1969. godine, pokušaćemo da kritički razmatramo istorijsku ulogu, funkciju, agenciju srednjeklasnih slojeva u restauraciji kapitalizma na evropskim poluperiferijama. Smatrajući da su – još u ranim šezdesetima promišljani, razvijani i artikulisani – razlozi i principi za (sa)učešće u toj restauraciji i danas značajan faktor akutnih političkih kriza poluperiferne buržoaske demokratije, možemo pretpostaviti da će diskusija njihove istorije i uzroka omogućiti lakše i uspešnije suočavanje sa njihovom aktuelnošću i posledicama**.

Projekat će trajati tokom cele 2022. godine i obaveštavaće u raznim formatima sve zainteresovane učesnike/ce i javnost o svom toku, nalazima i rezultatima.

//

U svom radu „Ka političkoj ekonomiji SSSRa“ Hilel Tiktin (Hillel Ticktin), naglašava da je šezdesetih u SSSRu stasavala nova društvena formacija, posebna društvena grupa sa svojim specifičnim interesima, koja je sve otvorenije iskazivala nezadovoljstvo svojim položajem i perspektivama, razvijajući idealističke teze o efikasnosti i uspešnosti kapitalizma (citat iz tog rada je na kraju teksta). Zanimljivo je da su se, po rečima Tiktina, „marksitički teoretičari“ ponašali kao da ova grupacija uopšte ne postoji.

Može se reći da je u socijalističkoj Jugoslaviji makar jedan teoretičar primetio njeno postojanje. Milan Kangrga, u svom tekstu „Fenomenologija ideološko-političkog nastupanja jugoslavenske srednje klase“ (Praxis br. 3-4, 1971) razmatra pojavu, raširenost i ambicije ove društvene formacije koja po njegovom mišljenju tokom šezdesetih preuzima ključne pozicije i poluge političkog, ekonomskog i kulturnog života. Međutim, taj broj Praxisa je, upravo zbog tog teksta, zabranjen.

Humoristički časopis JEŽ je, na talasu postšezdesetosmaškog kulturnog oslobođenja krajem šezdesetih i početkom sedamdestih vrlo uspešno negovao kritiku socijalističkih vlasti i politika, ističući pojave socijalnog raslojavanja, ismevajući neefikasnost i nepravednost sistema, nekompetentnost i korumpiranost elite, pogotovo one privredne ali i političke. Ono što se međutim u JEŽu ređe sretalo je ukazivanje na položaj srednjih slojeva, srednje klase, društvene formacije o kojoj govore Kangrga i Tiktin, formacije anonimnih pretendenata na pozicije i političku moć nomenklature (koja po Tiktinu u socijalistički organizovanoj a na kapitalističkoj podeli rada zasnovanoj proizvodnji, uobičajeno donosi i viši ekonomski standard). Osvrt na ove kritičke (ili kritizerske) prakse JEŽa možete naći na ovom linku. Intervjue sa savremenicima dešavanja koja su komentarisana (i) u JEŽu možete odslušati ovde.

//

Tokom istraživanja, slučajno se naišlo na dve karikature Ive Franića, izuzetno plodnog i prisutnog autora na stranicama JEŽa tih godina (dajemo u prilogu izbor iz njegovih karikatura radi razumevanja njegovog uobičajenog tematskog okvira i autorskog pristupa). One su na neki način tipične za tretman „nove društvene formacije“ u JEŽu, predstavljaju njen položaj između radničke klase i od nje politički i ekonomski (ali ne ideološki a ni kulturno) moćnijih funkcionera iz samih vrhova partijskih, privrednih i državnih aparata. Igrom slučaja, karikature su objavljene u broju 1568 (jul 1969) bez teksta koji ih je svakako pratio. Osim fotografisanih karikatura, na zahtev možemo da pošaljemo pdf. celog tog broja JEŽa.

Ono što je cilj ovog istraživanja je odgonetanje sadržaja ovog nemuštog razgovora – u cilju mogućeg odgonetanja „nevidljive“ , “nečujne“ ili možda u ovoj prilici i cenzurisane komunikacije između nosilaca klasnih i sistemskih konflikata i antagonizama u vremenima (kakvog-takvog) socijalisitčkog samoupravljanja...

Dakle, potrebno je rekonstruisati ove dijaloge kao moguće tipske, umisliti/izmisliti/domisliti konkretni tekst i poslati nam ga bilo putemkomentara na fb event-u bilo na mail adresu govorni.programi.rex@gmail.com.

Kao dodatna informacija ili motivacija može poslužiti i ovaj ironični zaključak Nece Jovanova iz njegove osporavane, delimično i cenzurisane doktorske teze o radničkim štrajkovima (zvanično „obustavama rada“) u SFRJ:

„Na mnogim područjima, naročito u proizvodnom delu privrede, imamo fiktivno samoupravljanje iza i iznad koga moć drže, bukvalno rečeno, neidentifikovane sile. To su vrlo često neformalne ali veoma moćne grupe koje ni istraživač ni javnost ne može da identifikuje“

(iz intervjua Vjesniku: „Štrajkovi uklanjaju povode a uzroci ostaju“; radničkim štrajkovima je precrtano radi simboličnog podsećanja da je Jovanov nakon partijskih pritisaka pristao da izbaci termin i zameni ga sa „obustava rada“, iako se, po sopstvenim rečima, nije sa time slagao, već je prihvatio svojevrsnu „autocenzuru“ upravo da bi time omogućio otvaranje rasprave o političkoj i teorijskoj terminologiji u vezi štrajkova u samoupravnom socijalizmu)

//

Insert iz Hillel Ticktin: Towards a Political Economy of the USSR (1974)

"... In the second place, since the time of Trotsky there has grown up a 9 million strong army of graduates who constitute what amounts to a separate social group with its own interests. At its higher levels it is part of the elite but the rest are excluded from power and have a standard of living not much higher than that of the working class and often indeed lower. It is they who would benefit most from the economic reforms and they who wish to change the economic system most. They are the most privatised and the most opposed to organisation, and they identify central administration and organisation with socialism. Not unsurprisingly they are the group most in favour of capitalism itself, usually in the form of an uncritical admiration for the United States and the effects of private enterprise. Not to anyone's astonishment the current five year plan proposes to increase their incomes faster than the working class, in order to assuage their discontent. Marxist theorists have acted up to now as if this social group has never come into being, as if they play the same role in the USSR as they do in the West. Where the means of production are nationalised power is exercised through occupational positions so that those like the intelligentsia who are not at the top of occupational ladder constitute a distinct social group based on their position in the division of labour in the society. Since they are physically separate from the working class and essentially compete with them for a division of the means of distribution and regard themselves as inherently entitled to a standard of living higher than the working class the two groups have hitherto stood in sharp opposition to each other. It is in large part a result of the atomisation of society that the working class and intelligentsia are separated by an enormous social distance . The effect has been to stabilise an otherwise highly unstable system. Since the intelligentsia are highly elitist and are only interested in their own individual affairs they are cut off from the only force which can change the society and hence become extremely pessimistic, mystical (the Russian soul, believers in God) and nationalistic. The elite have therefore succeeded in maintaining the system in spite of itself. This is, of course, not its only means. The working class, despising as a result the intelligentsia, can be relied on to support the elite against the demands of the intelligentsia..."

//

*„Srednja klasa kad ustalasa“, satirična post-revolucionarna balada, prepevana od strane Grupe za ometanje lažnih debata (1971-1975 i 1981-84, 2005-2022)

** Veze i analogije savremenih i istorijskih odnosa zapažane su i analizirane (pored brojnih drugih projekata KC Rex) i tokom rada čitalačkih grupa u okviru programa Bibliotok, kada su kroz klasična dela Turgenjeva, Černiševskog, Dostojevskog i Zamjatina razmatrane tipske i kontinuirane dileme srednjih klasa evropske poluperiferije: ogledanja i sukobljavanja integracijski i konfrontacijski opredeljenih mišljenja i stavova prema ekonomskim, političkim i kulturnim principima, kapacitetima i prioritetima centralnih kapitalističkih društava i ekonomija.