Seminar za svakoga: "Jevrejsko pitanje" pre antisemitizma" (radni naslov)

Seminar se bavi današnjim razumevanjem poznatih i većinom kontroverznih prikaza i diskusija ove teme (“jevrejskog pitanja”) u evropskoj književnosti i publicistici. Kroz tekstove kanonskih autora (Šekspir, Marks, Dostojevski, Vagner), koji su se na različite načine i u različitim kontekstima bavili pitanjem društvenog, ekonomskog, političkog i kulturnog položaja evropskih Jevreja, naziru se nekadašnji ali delom i današnji intelektualni, teorijski i politički usponi i padovi u adresiranju ove tematike. Tekstovi variraju od preciznih analiza uslova za političku i ljudsku emancipaciju do svesne ili nesvesne, kritičke ili nekritičke produkcije ili reprodukcije klasičnih stereotipa o jevrejskoj populaciji tog vremena. Tekstovi koje ćemo razmatrati su uglavnom nastali u periodu uoči razvoja antisemitskih teorija i propagande u užem smislu, koje su, osim toga što su se kao doslovno antisemitske i predstavljale javnosti, pored niza drugih postojećih i novoizgrađenih stereotipa po pravilu sadržavale i elemente rasizma. Poznato je međutim da se kao antisemitski, često sa dobrim razlogom, označavaju i stavovi koji su slični, istovetni ili se u mnogo čemu poklapaju sa kasnije nastalim postulatima antisemitske publicistike i retorike. Autorima tekstova koje ćemo diskutovati na seminaru, sa različitim pristupima i obrazloženjima, pripisivan je antisemitizam a o prirodi i suštini njihovih teza do danas traju manje ili više argumentovane akademske i druge rasprave.

Na seminaru ćemo imati prilike da se upoznamo sa ovim tekstovima i analiziramo njihov sadržaj i smisao a na osnovu pogleda koje će na ova pitanja u svojim izlaganjima izneti mlađi istraživači i istraživačice.

Apstrakati:

Nađa Bobičić
Šajlokovo pitanje

Šekspirov komad Mletački trgovac predmet je kritika kao antisemitski tekst, gdje se centralna polemika vodi oko lika Šajloka te njegove ambivalentne uloge u drami. S jedne strane, ovaj lik je prikazan kao stereotipni Jevrejin, trgovac i škrtica, ali mu, s druge strane, Šekspir daje i odbranu u vidu monologa u kojem se Šajlok, između ostalog, pita da li je Jevrejin čovek, zar Jevrejin nema oči, zar nema emocije i zar nema srca.

Kako danas čitati ovaj kanonski tekst i kako tumačiti njegov značaj Diskutovaćemo o tome kako, umjesto što se u popularnoj kulturi Mletački trgovac čita kao primjer antisemitizma, on može da se tumači i kao jedan od prvih umjetničkih tekstova u Evropi u kome je pokrenuto i dekonstruisano pitanje antijudaizma u ovom istorijskom periodu. Šekspirov tekst će, u tom kontekstu, biti upoređen s drugim dramama elizabetanskog perioda, prije svega sa Malroovim Malteškim Jevrejinom. Uzevši u obzir postkolonijalnu kritiku i novi istoricizam, u analizi Šajlokovog lika pokazaćemo potencijal Šekspirove drame, kao vrhunskog umjetničkog teksta kojim se još na samom početku XVII vijeka razobličuju mehanizmi rasizma, u ovom slučaju antisemitizma, kao jednog od najčvršćih stereotipa evropske kulture.

Ilija Malović
Marksov prilog Jevrejskom pitanju: antisemitizam ili kritika liberalizma

Tekst Karla Marksa O jevrejskom pitanju ni posle sto sedamdeset dve godine ne prestaje da provocira oprečne komentare i tumačenja. Jedan od, kada je terminologija u pitanju, najoštrijih tektova nemačkog filozofa, ekonomiste i sociologa, od početka je bio korišćen u napadima na njegovo tumačenje kapitalističkih odnosa i pretpostavki za njihovo prevazilaženje. Želeći da se Marks predstavi antisemitom, želeo se delegitimisati njegov pristup kapitalizmu i njegova metodologija za razobličavanje mehanizama vladanja i manipulacije masama u buržoaskom društvu. Kao da bi situacija u kojoj Marks mrzi Jevreje pobila činjenicu da Ne određuje svest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svest. Međutim, Marks nije bio antisemita, u vreme kada je tekst pisan, a to je 1843. godina, antisemitizam u onom rasističkom i eliminišućem smislu još nije ni postojao, takođe, ovaj tekst se ne sme čitati bez razumevanja konteksta i vremena u kome je napisan, bez razumevanja položaja Jevreja u tadašnjim nemačkim državama kao i bez razumevanja raznih značenja koje su termini Jevrej i jevrejstvo imali u tom trenutku. Pre svega ovoga, ovaj tekst je osvrt na proces emancipacije, ali ne jednog naroda, jedne religije ili jedne društvene grupe, već čoveka kao takvog, od svoje degradacije i svog otuđenja proizašlih iz društvenih odnosa.

Vladimir Gvozden
Dostojevski i "jevrejsko pitanje"

Dug je spisak pisaca koji su izražavali negativne stavove o Jevrejima ili jevrejstvu – od Šekspira do T. S. Eliota, od Puškina do Pasternaka. Antijevrejski diskurs u ruskoj književnosti devetnaestog veka bio je veoma prisutan: taj stereotip se nalazi kod Puškina, Ljermontova, Gogolja, Turgenjeva, Njekrasova, Saltikov-Ščedrina, Ljeskova, Čehova. Fjodor Mihailovič Dostojevski (1821-1881) je deo pomenute tradicije političke, književne i kulturne stereotipije. U ovom izlaganju biće reći o Dnevniku pisca. Reč je o polemici Dostojevskog i Arkadija Kovnera, njegovog književnog poštovaoca i Jevrejina sa izuzetno zanimljivom biografijom. Potonji je piscu postavio ključno pitanje: „Ja bih želeo da znam zbog čega se vi bunite protiv ’Žida’, a ne protiv eksploatatora uopšte (...)“; potom je dodao primedbu koja se odnosi na preterano uopštavanje i izneveravanje činjenica: od tri miliona ruskih Jevreja, barem dva miliona i devetsto hiljada vodi „očajničku borbu za opstanak“, sličnu onoj koju vode pripadnici bilo kog drugog naroda na svetu. Dostojevski ipak insistira na tome da su Jevreji poseban slučaj koji zahteva poseban tretman. Cilj je da se pokaže zavisnost Dostojevskovog odnosa prema Jevrejima od šireg konteksta antisemitizma, antijudaizma, modernosti, religije, nacije i kapitalizma.

Ksenija Stevanović
Antisemitizam u muzici: Slučaj Vagnererovog teksta o "Das Judenthum in der Musik"

O Vagnerovom članku iz 1851. godine još uvek traju debate i rasprave. Dovoljno je reći da se nije našao među njegovim sabranim pisanim delima objavljenim 1983. godine povogom stogodišnjice od kompozitorove smrti. Takođe, u Izraelu još uvek nema zvaničnog izvođenja Vagnerovih muzičkih dela i pored nastojanja, pre svih, Daniela Barenboima da se ova situacija promeni.

U recentnoj teorijskoj misli - i to ne samo ili se može reći upravo ne u onoj muzikološkoj - koja pripada filozofiji i sociologiji, dolazi do sve većeg broja studija koje Vagnera kontekstualizuju, pa čak i brane u odnosu na ovaj za nas danas neprihvatljiv tekst. Među takve knjige spada i esej “Vagner” francuskog filozofa Alena Badjua ili nekolicina tekstova Slavoja Žižeka, koji smatra da je “pravi čin vernosti Adornovoj zaostavštini dalje razvijanje njegovog nedovršnog dela rehabilitacije Vagnera”. Sa druge strane tu je opsežna i važna studija Filipa Laku Labrta “Musica ficta” koja sagledava Vagnerova dela na kritički i politički odgovoran način.

U toku seminara, bavili bismo se samim tekstom, ali i njegovim posledicama: od pojedinih izjava da je ovaj tekst važan za razumevanje celokupnog nemačkog antisemitizma do apologeta Vagnerovog stava, važno je videti kuda nas vodi suočavanje sa ovom temom i to u domenu muzike. Upravo jer je muzika, najčešće ocenjena kao “najapstraktnija” od svih umetnosti i zbog toga što je njen domen izvan granica “verbalnog”, Vagnerov slučaj ostaje otvoren. Zloupotrebljen (možda) za vreme nacista, branjen kasnije kao najfilozofskiji od svih muzičara, Vagnerov tekst, kao i njegovo delo jesu važna neuralgična tačka razumevanja odnosa politike i kulture.

Koordinacija i moderacija seminara: Nebojša Milikić
Organizacija: Tadej Kurepa, Nikola Budanović
Prijavljivanje za učešće: govorni.programi.rex@gmail.com

Ilustracija: Šejlok posle suđenja (Shylock After the Trial), Džon Gilbert (John Gilbert), kraj devetnaestog veka.

Seminar se organizuje u okviru Govornog programa KC Rex koji podržava Fond za otvoreno društvo