Seminar za svakoga: Kapaciteti i koncepti sećanja na žrtve Drugog svetskog rata.

Novi modeli retko imaju univerzalno utemeljene koncepte i sadržaje, i pre funkcionišu kao priručni i privremeni stabilizujući faktor partikularnih vladajućih ideologija. Mnoge tradicionalne politike i prakse sećanja su napuštene ili skrajnute a nove su često provizorno ili temeljito promenjene, sa manje ili više direktnim ideološkim i političkim motivima i efektima. Posledice su brojne i sveprisutne, od pojave sistemskog osnaživanja i reafirmacije krajnje desnih političkih ideja i pokreta širom Evrope i sveta, do potiskivanja svake alternativne političke vizije putem ignorisanja ili demonizacije ideologije i politike levih istorijskih antifašističkih pokreta i borbi. Brojna teorijska istraživanja značaja razumevanja istorije i istorijskog pamćenja za neko društvo ukazuju da je dezorijentacija u aktuelnom političkom vremenu i prostoru često direktna posledica dezorijentacije u istorijskim političkim i idejnim kategorijama.   

O ovim, sličnim ili istim fenomenima i problemima, zapaženim u različitim društvenim kontekstima, diskutovaćemo sa istoričarima i istoričarkama, aktivistkinjama, aktivistima, umetnicama i specijalistima raznih vokacija i usmerenja, koji su se sa opisanim problemima kontinuirano susretali i nosili: Milicom Mihailović, dr Milovanom Pisarijem, Karoljom Kovačem, Noom Treister i  dr Danijelom Majstorović (BiH) uz komentare Gorana Zorića (Kvart, Prijedor), Tanje Marković (projekat Škola antifašizma), kao i antropologa Danila Trbojevića.

Seminar će početi Časom istorije posvećenom istoriji upotrebe gasnog kamiona u Beogradu, koji će voditi dr Milovan Pisari. Gasni kamion "dušegupka" je tokom marta, aprila i maja 1942. godine, pre 75. godina, svakodnevno, na gradskim ulicama, obavljao svoj smrtonosni zadatak ubijanja jevrejskih žena, dece i staraca. Prvih nekoliko dana krajem marta kamion je operisao na putu od Jevrejske bolnice (danas Defektološki fakultet) do Jajinaca, da bi se prvo likvidirali preživeli Jevreji - pacijenti i medicinsko osoblje bolnice - koji su mogli pokušati bekstvo ukoliko bi saznali za svrhu kamiona. Prostor Kulturnog centra Rex u Jevrejskoj 16, korišćen je tada kao depandans Jevrejske bolnice i iz njega su, kao prva mera predstojećeg masovnog zločina, pacijenti i osoblje prebačeni u zgradu bolnice u ulici Visokog Stevana. 

Naslovnu temu ćemo zatim razmotriti iz više različitih vizura politika i praksi sećanja na žrtve fašizma: u zemljama čije su vojske vršile okupaciju i zločine, kao i u zemljama koje su bile objekt agresije, i to kako u vezi lokalnih vojnih i civilnih žrtava rata tako i poginulih iz agresorskih fašističkih armija. Poseban domen savremenih pristupa i pratećih problema javnog sećanja i memorijalizacije je singularnost masovnog i planskog ubijanja civila koje je dostiglo vrhunac u Holokaustu i drugim genocidnim poduhvatima. O prošlim, aktuelnim i budućim pristupima i praksama memorijalizacije ovih žrtava vode se već godinama intenzivne debate u stručnom i javnom domenu, dosada bez jasnog ishoda. Pri tom, u jugoslovenskom kontekstu ratovi devedesetih doveli su do specifične kulturno-političke distorzije svih ovih tema, zbog čega od diskusija očekujemo i osvrt na ove specifične aspekte sećanja i memorijalizacije žrtava Drugog svetskog rata.

Ilustracija je uzeta sa sajta: https://www.open.ac.uk/socialsciences/semlin/sr/sajmiste-jevrejski-logor.php

Čas istorije: Gasni kamion u Beogradu, pre 75 godina

Dr Milovan Pisari

Ideja o masovnom ubijanju zatočenika putem upotrebe specijalnog gasnog kamiona nastala je kao birokratski odgovor na zahtev nacističkih vlasti koje 1939. godine su, prema programu "E-4", poznatijem i kao eutanazija ili program T-4, naredile likvidaciju mentalno i neizlečivo bolesnih pacijenata u Trećem rajhu. Po raspoloživim podacima, u periodu od septembra 1939 do avgusta 1941. godine, kad je program obustavljen, ubijeno je oko 70.000 ljudi. Nemačko medicinsko osoblje će, međutim, nastaviti sa primenjivanjem programa E-4 i tokom narednih godina.

Načini ubijanja razvijeni tokom tog perioda biće kasnije korišćeni i nad Sovjetskim i Poljskim zarobljenicima, na Jevrejima i Romima širom okupirane Evrope. Najpoznatiji je gasni kamion, poznatiji u Srbiji i kao dušegupka, koji će od marta do maja 1942. progutati živote Jevrejskih zatočenika u Jevrejskoj bolnici i u logoru na Sajmištu u Beogradu, mahom žene i decu.

Ideja o upotrebi gasnog kamiona nastala je u okviru rasprava unutar grupe oficira, naučnika i lekara koji su vodili program E-4. Početkom 1940. godine grupa od oko 20 ljudi zatočenih u logoru u Brandenburgu, zaključana je u jednoj sobi takozvanog Centra za eutanaziju. Kroz rupu u zidu puštena je cev spojena sa izduvnim sistemom vozila parkiranog sa druge strane zida, na otvorenom. Zatočenici su na taj način ubijeni ugljen-monoksidom. Taj način ubijanja će biti korišćen u još pet sličnih Centara za eutanaziju.

Krajem 1941. i početkom 1942. godine, nacisti će ubijanje ugljen-monoksidom primenjivati mnogo intenzivnije. Jevrejski i Romski zatočenici logora Helmno u Poljskoj, većinom deportovani iz geta u Lođu, ukrcavani su u specijalan kamion sa objašnjenjem da će biti prebačeni u drugi logor. U zatvoreni deo kamiona, hermetički zaključan, kroz cev spojenu sa auspuhom pušten je ugljen-monoksid. Zatočenici su ubijani na putu za masovne grobnice.

Upotreba gasnog-kamiona je u tom trenutku bila najefikasnija opcija koju su lokalne nacističke vlasti koristile za brzo, tehnički-racionalno istrebljenje ljudi.

Dva meseca kasnije još jedan gasni kamion će istu funkciju obavljati u okupiranom Beogradu. Krajem marta 1942. godine, veliki kamion marke Saurer, sa hermetički zatvorenom kabinom, parkirao se ispred ulaza u Jevrejsku bolnicu, danas zgrada Defektološkog fakulteta. Grupa bolesnika je ukrcana. Kamion je krenuo ka Jajincima, gde su žrtve iskrcane i bačene u masovnu grobnicu. Na isti način biće ubijeni, u svakodnevnim transportima - osim vikenda, svi ostali bolesnici, svi lekari i medicinsko osoblje, svi zatočenici logora na Sajmištu, mahom žene i deca. Do sredine maja 1942. godine dušegupka će progutati živote oko 7.000 ljudi.

Apstrakti izlaganja na seminaru i kratki cv-i izlagačica i izlagača:

Karolj Kovač

Činjenice i sećanja 

Kao dokumentaristi i autoru geslo mi je: prošlost je ono što se dogodilo, a istorija je ono što je o prošlosti zapisano. Snimajući dokumentarne emisije i filmove (dosad sam snimio preko 1.500 naslova) ubrzo sam uvideo da na sve više pitanja postavljenih istoričarima odgovore moram, posle detaljnih i temeljnih istraživanja dati sam. Pitanja su se množila, a poslovi se nagomilavaju: - Zašto je nestao Jugoslovenski paviljon u Aušvicu? - Zašto država nije vodila, bivše logoraše, potomke žrtava i predstavnike Jevrejske zajednice i na komemorativne događaje? - Zašto nema biografije ispod fotografija političkih zatvorenika koji su boravili u koncentracionom logoru Dahau? - Zašto nema table sećanja na bačke Jevreje na Spomen zidu u Mauthauzenu? - Zašto nikog iz Srbije nije bilo na otkrivanju spomenika u Štrashofu, gde je po 3.000 Jevreja (u pet željezničkih transporta) prevoženo na prinudni rad u leto 1944? - Zašto su srpska groblja po Austriji, Slovačkoj i Češkoj zapuštena? - Zašto se želi zaboraviti radne logore u Borskim rudnicima? - Zašto su masovne grobnice Jevreja - armije lopataša - obeležene  petokrakom, a ne Davidovom zvezdom u ciglani u Crvenki gde su folksdojčeri  iz obesti ubili između 720 i 1000 izmučenih i iznemoglih Jevreja? - Zašto masovne grobnice (nekadašnji logori) po Vojvodini ni dan danas nisu obeležene? - Zašto u Beogradu ne postoji muzej holokausta? - Posle donošenja zakona Clausus numerus, 1939, starokatolicizam dozvoljava Jevrejima Srbije da pređu na njihovu veru i time pokušaju da se spasu pogroma; u Beogradu, Petrovaradinu i u Sremu). - Gde i kako je nestalo oko 35.000 starokatolika od 100.000 druge Jugoslavije u prvim danima Drugog svetskog rata? Odgovornost Ante Pavelića i Alojzije Stepinca? - Ekonomija holokausta - sudbine fabrika: šečera, cementa, đubriva, mašina, čokolade i bombona, alkohola, sirćeta, mlinova....

Karolj Kovač je rođen u Kanjiži 1950. Škole je završio u Novom Sadu. 1970 zapošljava se u zabavno muzičkoj redakciji Radio Novog Sada kao urednik-voditelj. Od 1984 na televiziji uređuje, vodi jednu od najgledanijih emisija na mađarskom jeziku Zenebona. Istovremeno radi kao muzički producent za Jugoton i RTB PGP. Do raspada Jugoslavije producirao je 36 LP ploča koje su prodate u milionskim tiražima na mađarskom tržištu (3+2, Szivárvány, Sógor, Hetes fogat, Zsíroskenyér...). 1998. glavni i odgovorni urednik je nedeljnika na mađarskom jeziku Recefice. 2000. jedan je od osnivača televizije Panonija u Novom Sadu, a od 2002. radi kao urednik dokumentarnog programa tv Apolo. 2005 osniva svoju video produkciju Belafons. za koju snima, režira i vodi serije: "Dvorci Vojvodine", "Duh Leonarda da Vinčija u Bačkoj", "Evo nas kod vas", "Holokaust 70" i "Od Novog Sada do Nižnji Novgoroda preko Moskve". Od 2016. je penzioner. Kao dokumentarista dobinik je brojnih priznanja: zlatne medalje Interfera, Tesla

/

Milica Mihailović  

Da li vreme leči sve ili vreme menja sve

Posle Drugog  svetskog rata činilo se da se  zna ko su žrtve a ko zločinci. Danas je slika promenjena. Jedan od primera je i polemika koja se vodi oko podizanja spomenika u Vršcu.  Grupa građana se zalaže za  spomenik koji bi trebalo da obeleži mesto  na kome su navodno  stradali Nemci, nevine žrtve koje je pobio jedan  pijani ruski vojnik.  Gradska uprava  i  jevrejska zajenica   opirali su se toj nameri.  Polemika oko toga vodila se u listu Danas tokom 2010-2016. godine, a objavljeno je i nekoliko knjiga u vezi s tim spornim spomenikom i razlozima za i protiv.  

Milica Mihailović rođena Kraus, u Beogradu, 25. 6. 1947. Diplomirala  istoriju umetnosti, Beograd 1972. godine. Od 1971. do 1974. godine radila u knjižari "Mladost". Od 1974. do  penzionisanja, 2006. godine radila kao kustos i upravnik u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu. Kao autor i saradnik radila na više izložbi, bila autor brojnih tekstova u katalozoma izložbi i u periodici, urednik nekoliko publikacija, relizovala više projekata.

/

Noa Treister

Ljudska prava i sećanje na Holokaust

Po Samjuelu Mojnu (Samuel Moyn), koncept ljudskih prava je razvijen u četrdesetim godinama, kao deo šire vizije društvene transformacije ka državi blagostanja/dobrobiti- „Ako je Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima bila odgovor na iskustvo, to je u suštini bilo iskustvo ekonomske depresije i rata, ne ono zločina i genocida, a u smislu progresivnog stožera za izgradnju budućnosti". U sedamdesetima, kada je ova vizija srušena ili bila napuštena u korist neoliberalizma, kao i zamišljenog „neuspeha" anti-kolonijalnog pokreta, ljudska prava su dospela pod paradigmu humanitarizma, čiji „prestiž je koincidirao sa krizom socijalnog blagostanja/dobrobiti kao idealističkog obećanja, u vreme kada su narodi severnoatlanskog sveta zamenili jaku lokalnu solidarnost sa slabašnom - i jeftinom - globalnom solidarnošću, fokusiranom na „stanje žrtve". Kao što Mojn pominje „Ta ljudska prava bila su minimalna, individualna i fundamentalno moralna; ne maksimalistička, kolektivna i potencijalno krvava". Izlaganje će razmotriti kako ovi procesi uokviruju sećanje na Holokaust i kako tim sećanjem bivaju oblikovani.

Noa Treister, umetnica, kustoskinja i aktivistkinja čiji je rad posvećen artikulaciji različitih mogućnosti ekonomskih i političkih odnosa i rascepa u društvu. Završila je Bezezel akademiju umetnosti i dizajna u Jerusalimu, Izrael, a trenutno je na poslediplomskim studijama na Odeljenju za filozofiju, umetnost i kritičko mišljenje na European Graduate School u Cirihu. Od 2011. godine ona je jedna od osnivača Učitelja neznalice i njegovih komiteta - platforme za samoobrazovanje. U tom okviru je autorka i vodeća članica projekta Nazvati TO ratom i Svedočanstvo - Istina ili politika kao i članica Skupštine radničkog društva.

/

Danijela Majstorović

Uspostavljanje izgubljene veze: AFŽ u Bosanskoj Krajini: Metoda kao Politika

Izložba "Uspostavljanje izgubljene veze: AFŽ u Bosanskoj Krajini" koja je organizovana za 8. mart 2016. godine okupila je brojne društvene aktere/ke i institucije poput  Filološkog fakulteta, Arhiva Republike Srpske, Oštre Nule, Banjalučkog socijalnog centra s ciljem da prikaže istorijat ženskih borbi u Banjaluci i Bosanskoj Krajini od osnivanja Ženskog pokreta sredinom 1930-ih godina, kroz osnivanje AFŽ-a tokom Narodno-oslobodilačkog rata, do njegovog ukidanja 1953. godine. Tokom pripreme, mnoge teme iz oblasti kritičke pedagogije, arhivskog rada, produkcije i organizacije izlozbe, saradnje sa partnerima projekta, te prakse usmene istorije pokrenule su pitanja savremenih mogućnosti i pristupa istorijskim istraživanjima i prezentacijama. Samo pripremanje izložbe dešavalo se paralelno sa naporima organizacije Crvena iz Sarajeva da digitalizuje, prikupi i analizira arhiv AFŽ-a kao izuzetno ozbiljan arhivistički poduhvat regionionalnih razmjera. Znanje i iskustva razvijena kroz produkciju i sve prateće aktivnosti, daju sliku nekih postojećih, bilo zanemarenih ili potisnutih, kao i onih mozda nepostojećiih kapaciteta sjećanja i memorijalizacije žrtava Drugog svjetskog rata u savremenom drustvu BiH, RS i same Banjaluke; kao što potiču i na promišljanje zaboravljenih, zabranjenih ali i novih, neizbježnih koncepata sjećanja i memorijalizacije na ratove i ratna stradanja na područjima BiH i Jugoslavije tokom cijelog XX vijeka.     

Ulazak u arhiv iz perioda Drugog svjetskog rata važan je kako zarad sticanja transgeneracijskih uvida u prošlost bosanskohercegovačkih i jugoslovenskih žena tog perioda tako i zbog sagledavanja interpretativne produktivnosti s obzirom na današnje probleme s kojima se žene u BiH susreću. Samo se tad, uslovno, može govoriti o stapanju ovih horizonata, die Horizontverschmelzung (Gadamer) koje omogućuje aktualizaciju benjaminovske istoriografije podjarmljenih gdje u svjetlu "iskustva sa prošlošću", djelujući, "borbena, podjarmljena klasa...piše istoriju za sebe". Upravo ova podjarljmljenost ostaje konstanta kad je riječ o mišljenju i djelovanju nakon iskustva rata i poraća kao gubitka, siromaštva i periferalnosti, nacionalizma, nezaposlenosti i prekarnosti, i nepismenosti koji opstaju sve do danas. Znanja o AFŽ-u su u ovom smislu ključna za transistorijsko stapanje horizonata jer nose potencijal zamišljanja drugačijeg svijeta i borbe upravo jer su ovu poziciju artikulisala i organizovano pokušala riješiti što ću pokušati i da pokažem kroz metode kritičke analize diskursa i metod usmene istorije politički se pozicionirajući u odnosu na sadašnji trenutak.

Danijela Majstorović je vanredna profesorica anglističke lingvistike i kulturoloških studija na Filološkom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci. Doktorirala je 2006.na temi "Analiza diskursa Kancelarije Visokog predstavnika (OHR-a) u Bosni i Hercegovini: Engleski tekst i lokalni kontekst", magistrirala komunikologiju na Univerzitetu u Ohaju 2003. godine a osnovni studij anglistike završila je 2000. godine takođe na Univerzitetu u Banjoj Luci.

Autorka je i koautorka tri monografije: Majstorović, D. and Turjačanin, V . (2013). Youth Ethnic and National Identity in Bosnia and Herzegovina: Social Science Approaches. Basingstoke: Palgrave McMillan; Majstorović, D. (2013). Diskursi periferije: kritički eseji o kulturi i društvu u poslijeratnoj Bosni i Hercegovini. Beograd: Biblioteka XX vek i Majstorović, D. (2007). Diskurs, moć i međunarodna zajednica. Banja Luka: Filozofski fakultet u Banjaluci. Priredila je tri zbornika: Majstorović, D. ed. (2012). Kritičke kulturološke studije u postjugoslovenskom prostoru. Banja Luka: Filološki fakultet,
Majstorović, D. and Turjačanin, V. (2011). U okrilju nacije: konstruisanje etničkog i državnog identiteta kod mladih u Bosni i Hercegovini. Banja Luka: CKSP i Majstorović, D. and Lassen, I. eds. (2011). Living with Patriarchy- Discursive Constructions of Gendered Subjects Across Cultures. DAPSAC series: John Benjamins.

Autorka je preko trideset članaka od kojih izdvaja: Majstorović, D. (2016). Stvaranje ‘nove' jugoslovenske žene: emancipatorski elementi medijskog diskursa s kraja 2. svjetskog rata. U A. Dugandžić and T. Okić Izgubljena revolucija: AFŽ između mita i zaborava, p. 84-116. Sarajevo: Crvena and Rosa Luxemburg Stiftung; Majstorović, D. (2016). (Un)Doing Feminism in Post-Yugoslav Media Spaces. Feminist Media Studies 16(6), pp. 1093-1108; Majstorović, D. and Vučkovac, Z. (2016). Rethinking Bosnian Postcoloniality: Challenges of the Europeanization Discourse. Journal of Language and Politics 15 (2), pp. 147-172; Majstorović, D. et al. (2015). From Dayton to Brussels via Tuzla: Post-2014 Economic Restructuring as Europeanization Discourse/Practice in Bosnia and Herzegovina. Journal of Southeast European and Black Sea Studies 15(4), pp. 661-682; Majstorović, D. (2011). Femininity, patriarchy and resistance in the postwar Bosnia and Herzegovina. International Review of Sociology 21(2) i Majstorović, D. (2007). Construction of Europeanization in the High Representative's Discourse in Bosnia and Herzegovina Discourse and Society 18(5).

Priprema i moderacija seminara: Nebojša Milikić

Seminar je deo (Do)Govornih programa KC Rex koje podržava Fondacija za otvoreno društvo Srbija.