Imena većine logoraša i logorašica koji su prošli kroz jedan od najozloglašenijih logora na teritoriji nemačke okupacione zone u Srbiji ali i na prostoru cele Jugoslavije uredno su beležena od strane logorskih službenika u Banjičkoj knjizi logoraša, koju je pre deset godina objavio Istorijski arhiv Beograda.^[1] Među 23 244 evidentirana logoraša i logorašice^[2] nema Radomirkinog imena, jer je ono po svemu sudeći pripalo onom skoru koji dopunjuje brojku od 30.000 logoraša i logorašica,^[3] koliko ih je po procenama prošlo kroz Logor u periodu od leta 1941. do jeseni 1944. godine.^[4] Iako nije evidentirana kao logorašica ili se možda desilo da ta evidencija nije uspela da se sačuva do danas, ime Radomirke Marković ali i trag o njenom boravku na Banjici sačuvao se pored imena logorašice Slobodanke Marković koje se oslanja na redni broj 23.579. Iz daljeg teksta koji se nadovezuje na podatke o rednom broju i imenu saznajemo da se logorašica Slobodanka Marković, od oca Jovana i majke Radomirke našla u Logoru tako što se u istom rodila 11. septembra 1944. godine. Zajedno sa majkom ostala je na Banjici do 22. septembra iste godine kada su, kako se navodi, „puštene“ na slobodu.^[5]

Da li je „slučaj“ Radomirke i Slobodanke Marković bio jedinstven kada govorimo o Koncentracionom logoru na Banjici? Nažalost nije i on se može posmatrati na nekoliko nivoa. Pre svega Slobodanka Marković je bila samo jedna od 838 „osoba“ mlađih od 18 godine koje su prošle kroz Koncentracioni logor na Banjici. Čak 74 dece zatočenika Koncentracionog logora na Banjici a među njima i Slobodanka Marković imalo je manje od sedam godina kada se zateklo u Logoru. Od 838 dečaka i devojčica mlađih od 18 godina koji su neko vreme proveli u Logoru, 124 pretežno jevrejske dece je okončalo svoje živote^[6] ili tako što su upućena iz Koncentracionog logora na Banjici u Jevrejski logor Zemun na Sajmištu ili tako što su izvedena na streljanje na neko od stratišta u okolini Beograda (Jajinci, Centralno groblje, Novo groblje, Jevrejsko groblje u Ruzveltovoj ulici).^[7]

Paradigmatičan je slučaj logorašice zavedene u banjičkim knjigama pod rednim brojem 13.278, Pauline Šmit koja je rođena, živela i umrla u logoru.^[8] Paulina Šmit je rođena 11. decembra 1942. godine u zatvoru u Skoplju odakle je sa porodicom prebačena u niški logor. U Koncentracioni logor na Banjici je deportovana iz Koncentracionog logora na Crvenom krstu u Nišu 3. maja 1943. godine zajedno sa roditelјima, artistima, Vilhelmom i Vilhelminom, braćom Adolfom (7) i Vilhelmom (2), sestrom Johanom (1) i ostalim članovima romske artističke trupe Karla i Alme Blum.^[9] Paulina Šmit je umrla u Logoru na Banjici 31. maja 1943. godine sa nepunih šest meseci života.^[10] Pored Pauline u Logoru na Banjici umrli su Paulinin otac Vilhelm Šmit i jedanaestomesečni brat od ujaka, Rudolf Kler.^[11] Preostali članovi porodice i artističke trupe Karla i Alme Blum, među kojima su bili i Paulinina majka, braća i sestra deportovani su u Koncentracioni logor Aušvic-Birkenau transportom koji je pošao sa Banjice 7. jula 1943. godine.^[12]

Situacija u kojoj su se našle Radomirka i Slobodanka Marković septembra meseca 1944. godine nije bila strana prilikama u Koncentracionom logoru na Banjici. U periodu od četiri godine čak 16 žena (Ivanka Nedić, Ivanka Muačević, Anka Kumanudi, Radmila Rajković, Bosiljka Petrović, Nadežda Janković, Piroška Hodžić, Draginja Dada Konstantinović, Jovanka Jovanović, Julija Popović, Nadežda Radović, Jelica Milutinović, Bosiljka Kraljević, Ljubica Jovičić, Milena Lidija Šuput, Đovanina Maguđ) je upućeno iz Koncentracionog logora na Banjici na Pritvoreničko odeljenje Opšte državne bolnice u Beogradu kako bi se porodile. Samo dve, i to Piroška Hodžić i Jelica Milutinović su odmah nakon porođaja, zajedno sa decom, puštene kući. Zajedno sa detetom, iz bolnice je uspela da pobegne Ivanka Maučević. Zajedno sa decom, u ovom slučaju sa ćerkama, u logor su vraćene: Jovanka Jovanović sa Slobodankom (redni broj 15.518), Desanka Milićević sa Dušicom (redni broj 21.670), Milena Lidija Šuput sa Vesnom (redni broj 22.686) i Đovanina Magud sa Marijom (redni broj 22.683). Ostale logorašice decu su predale ili članovima svojih porodica ili Materinskom udruženju Beograda da bi iz bolnice bile ponovo vraćene na Banjicu. Od svih žena koje su posle porođaja vraćene u Logor, u narednom periodu, streljane su: Radmila Rajković, Nadežda Janković, Draginja Konstantinović i Milena Lidija Šuput od kojih je poslednja kao što je već rečeno u logor vraćena sa ćerkom Vesnom.^[13]

Pismo sestara Srbijanke i Jovanke Bukumirović iz Banjičkog logora.

I Radomirka Marković bi, po svemu sudeći, bila jedna od onih logorašica koje su se porodile na Pritvoreničkom odeljenju Opšte državne bolnice u Beogradu, da u Koncentracionom logoru na Banjici 11. septembra 1944. godine nije došlo do pobune logorašica prethodnog dana prozvanih za streljanje, okupljenih, po svemu sudeći, oko Radmile Rajković, dvadesetšestogodišnje radnice rodom iz Belice sa stanom u Beogradu, Zore Obradović, tridesettrogodišnje činovnice rodom iz Minesote (Sjedinjene Američke Države) sa stanom u Beogradu, Radmile Šnajder, dvadesetosmogodišnje domaćice iz Beograda^[14], Jelice Letić, tridesetpetogodišnje domaćice rodom iz Jazka sa stanom u Kijevu, Jovanke Bogdanović tridesetčetvorogodišnje učiteljice rodom iz Požarevca sa stanom u Beogradu^[15], Darinke Rumen, dvadesetogodišnje domaćice rodom iz Sjedinjenih Američkih Država sa stanom u Beogradu i Vidosave Radojković, tridesetogodišnje profesorke rodom iz Kruševca sa stanom u Aranđelovcu, od kojih su tri^[16] i to, Radmila Šnajder, Jovanka Bogdanović, Vidosava Radojković toga dana ubijene na logorskom hodniku, jer su pokušale da ubiju zemenika upravnika logora Petera Krigera.^[17] Komešanje i panika koji su tom prilikom nastali u logoru kojim su se već uveliko širile vesti o jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i sovjetske Crvene armije kako se približavaju Beogradu dodatno su uznemirili Radomirku Marković. Istoga dana kada su 22 žene uvedene u kamion čija je krajnja destinacija bilo stratište na Jevrejskom groblju u Ruzveltovoj ulici u Beogradu,^[18] u ambulanti Koncentracionog logora na Banjici rodila se još jedna logorašica, Slobodanka Marković. Iako je izvođenje 22 žene, 11. septembra 1944. godine bilo izvođenje poslednje velike grupe žena na streljanje, okupator i kolaboracionistička uprava nisu propuštali priliku da se obračunaju sa svakim ko je bio prepoznat kao neprijatelj i okupacije i kolaboracije. Iako je tek rođena Slobodanka Marković izašla iz logora 21. septembra 1944, znamo da je tih dana na Jevrejsko groblje u Beogradu izvedeno na streljanje bar troje jevrejske dece i to: Jozef Kopel Kokan (6),^[19] 16 septembra 1944. kao i Veroljub (beba) i Vera Mićić (4), 1. oktobra 1944. godine.^[20]

Među komentarima priređivačica Banjičke knjige logoraša nalazi se opaska iz koje saznajemo da su tek rođenoj ćerci Radomirke Marković ime Slobodanka nadenule upravo logorašice Koncentracionog logora Banjica.^[21] Iako su sačuvana pojedina svedočanstva o napadu na Krigera kao i o ponašanju logorašica u satima koji su usledili,^[22] kao istoričarki veoma mi je teško da rekonstruišem nekoliko događaja koji su se slili u jedan.^[23] Taj jedan nije se desio 11. septembra već 20. oktobra 1944. kada je završena operacija za oslobođenje Beograda a Beograd posle četiri teške i mučne godine okupacije ponovo postao slobodan grad. Na marginama ličnih ali i kolektivnog sećanja ostali su mnogi koji su znali da slobode kao ni života nema bez otpora. Znala je to, verujem, Radomirka Marković kada je porađajući se na stolu logorske ambulante razmišljala o svim događajima koji su se desili toga dana, o kamionu koji je po ko zna koji put vozio logoraše i logorašice u nepoznatom pravcu da se više nikada ne vrate^[24] pa i o tome koje bi ime najbolje pristajalo njenoj tek rođenoj ćerki. Znale su to i logorašice, njih 22 (Petrović Slavka (21),^[25] Radovanović Darinka (39),^[26] Nevajdić Jovanka (27),^[27] Milutinović Vera (37),^[28] Simić Radojka (24),^[29] Prokić Milijana (19),^[30] Opančina Vojinka (28),^[31] Mastojorović Nadežda (21),^[32] Letić Jelica (35),^[33] Tešić Anka (38),^[34] Obradović Zora (33),^[35] Vučković Olga (22),^[36] Rumen Darinka (20),^[37] Tomaić Milka (46),^[38] Lazović Veselinka (24),^[39] Žarić Desanka (32),^[40] Gradić Divna (38),^[41] Mihajlović Stana (54),^[42] Jovanović Miroslava (27),^[43] Jandrijević Anke (25),^[44] Rajković Radmila (36)^[45] i Jurak Paula (38) ) koje su zajedno sa mrtvim telima svojih drugarica: Radmile Šnajder,^[46] Jovanke Bogdanović^[47] i Vidosave Radojković^[48] dovezene do već iskopanih masovnih raka na Jevrejskom groblju u Ruzveltovoj ulici u Beogradu. Njihova izuzetnost i razlozi njihovog pominjanja ne leži u njihovoj osobenosti. Naprotiv, leže u spremnosti autsajderki da se bore u najgorim mogućim uslovima. Najmlađa od njih, Miljana Prokić imala je u trenutku streljanja 19 dok je najstarija logorašica, Mihajlović Stana imala 54 godina. Rodom su bile iz različitih delova Srbije, Jugoslavije, Evrope i sveta^[49], mada su sve na Banjicu dovedene sa teritorije nemačke okupacione zone u Srbiji. Više od pola ubijenih i streljanih žena iz ove grupe su bile domaćice. Pored domaćica među ubijenim ženama su bile: tri učiteljice, tri radnice, dve činovnice i po jedna geometar, profesorka, studentkinja medicine i svršena maturantkinja. Dvanaest ih je bilo udato. Od dvanaest udatih osam nije imalo decu. Tri udate logorašice su imale po jedno a jedna troje dece. Četiri žene su bile udovice. Od njih četiri, tri su imale decu i to jedna troje i dve po jedno dete. Jedna je bila razvedena. Osam žena nije bilo udato. Dvadeset četiri od dvadeset pet žena ubijenih 11. septembra 1944, u Logor su uputili represivni organi kolaboracionističke odnosno Nedićeve uprave, na osnovu čega sa velikom verovatnoćom možemo pretpostaviti da se radilo ili o ženama pripadnicama Komunističke partije Jugoslavije ili o onima koje su na različite načine bile bliske komunističkom pokretu. To potvrđuje i saznanje da su sve za streljane prozvane logorašice izvedene iz sobe 38 koja je među pritvorenicima i pritvorenicama Logora na Banjici bila poznata kao soba namenjena logorašicama iz I kategorije pritvorenika ili kao “ženska soba smrti”. Među ženama koje su ubijene na logorskom hodniku ili streljane 11. septembra 1944. bilo je onih koje su se među banjičkim logorašima i logorašicama smatrale veteranima. To je pre svega bio slučaj sa Radmilom Rajković koja je prvi put dovedena u Logor već u oktobru 1941. godine. Tri logorašice odnosno Radmila Šnajder, Anka Jandrijević i Paula Jurak u logoru su bile od prve polovine 1942. godine. Tek u avgustu 1943. pridružiće im se  Stana Mihajlović a onda i Jovanović Miroslava i Petrović Slavka koje su provele u Logoru nepunih godinu dana odnosno deset tj. jedanaest meseci pre nego što su izvedene na streljanje. Sedam logorašica boravilo je u logoru već devet meseci. Ovom prilikom treba naglasiti da su njih četiri (Nevajdić Jovanka, Milutinović Vera, Simić Radojka, Prokić Milijana), sve četiri nastanjene u Kragujevcu, dovedene u Logor istoga dana odnosno 24. decembra 1943. Sve četiri u Logor su upućene od strane policijskih organa Gradskog poglavarstva u Kragujevcu.^[50] Istoga meseca, odnosno 29. decembra 1943. u logor su stigle Opančina Vojinka i Radovanović Darinka, jedna iz Čačka, druga iz Beograda da bi im se 31. decembra pridružila Bogdanović Jovanka. Pomenutim logorašicama, februara meseca 1944. pridružila se Mastojorović Nadežda. Već narednog meseca odnosno marta meseca 1944. u logor su dovedene Letić Jelica, Tešić Anka i Obradović Zora od kojih su prve dve stigle u logor istoga dana odnosno 1. marta 1944. Sve ostale logorašice u logoru su provele manje od šest meseci. Tako je Specijalna policija Uprave grada Beograda, 12. aprila 1944. u Logor na Banjici uputila Vučković Olgu, Rumen Darinku, Tomaić Milku, sve tri nastanjene u Beogradu dok će im se tokom istog meseca pridružiti Lazović Veselinka, Žarić Desanka i Radojković Vidosava a onda, 8. jula 1944. i Gradić Divna. Pet od njih dvadeset pet odnosno Jovanović Miroslava, Lazović Veselinka, Šnajder Radmila, Jandrijević Anka i Rajković Radmila su tokom boravka u Logoru iz istog izvođene iz različitih razloga kako bi nakon nekoliko meseci ponovo dospevale u Logor. Logorski dani Radmile Radojković bili su posebno teški i mučni. Radmila Radojković je bila prva logorašica iz ove grupe koja je dovedena na Banjicu još u oktobru mesecu 1941. godine. Iz Logora je izvedena maja meseca naredne godine na Pritvoreničko odeljenje Opšte državne bolnice u Beogradu gde se porodila. U Logor je ponovo vraćena oktobra meseca 1942. godine.

Logor na Banjici

Posmrtni ostaci ovde pomenutih žena kao i svih streljanih na Jevrejskom groblju prvi put su ekshumirani krajem novembra meseca 1944. godine kada su preneti na parcelu 102 na Novo groblje u Ruzveltovoj ulici u Beogradu. Za potrebe izgradnje Groblja streljanih rodoljuba, drugi put su ekshumirani u periodu od juna do oktobra 1959. godine da bi bili položeni na Groblje streljanih rodoljuba u Beogradu.^[51] Prilikom druge ekshumacije, sa parcele 102 na Novom groblju ekshumirani su posmrtni ostaci 231 muškarca, žene i deteta. Tom prilikom 61 osoba je identifikovana (identifikacija je rađena i na osnovu uvida u rad Komisije koja je ekshumirala leševe 1944). Od 61 identifikovane osobe, 32 su bile žene.^[52] Među 32 identifikovane žene 13 je bilo iz ove grupe (Radovanović Darinka,^[53] Šnajder Radmila,^[54] Letić Jelica,^[55] Bogdanović Jovanka,^[56] Paula Jurak, Nevajdić Jovanka, Simić Radojka, Opančina Vojinka, Vučković Olga, Lazović Veselinka, Žarić Desanka, Radojković Vidosava, Petrović Slavka).^[57] Posmrtni ostaci njih 12 nikada nisu identifikovani pre svega zbog stanja u kom su se isti nalazili. Na osnovu izveštaja članova Komisije za ekshumaciju koji su jednim delom pisani na osnovu izjava grobara koji su tokom rata zatrpavali leševe, znamo da su žene koje su se nalazile u ovoj grupi pružale otpor prilikom izvođenja iz kamiona. Upravo zbog toga streljane su ne pored već iskopanih raka već u samim rakama u koje su uvedene. Neke od njih zatrpane su polu žive.^[58] Opšti utisak svih pojedinaca koji su učestvovali u zatrpavanju streljanih ne samo na Jevrejskom već i na Centralnom i na Novom groblju je bio da su žene po pravilu dovođene u veoma lošem stanju. Tako u jednom od izveštaja stoji: “Naročito je karakteristično da su zemni ostaci streljanih žena-rodoljuba bili predmet najvarvarskijeg iživljavanja njihovih dželata-ubica, jer skoro sve njihove lobanje nose tragove više prostrela dok su kosti sa brojnim prelomima”. Opisujući zatečenu situaciju u jednom od izveštaja se navodi: “Leševi ubijenih bili su iznakaženi tučom i obično dovršavani gađanjem u glavu. Izuzetak čine dva ženska leša koja su nosila tragove tuče po rukama, nogama i trbuhu, dok su im dojke bile izbodene sa po pet-šest uboda i zarezane s donje strane”.^[59]

Danas obeležavamo i slavimo 75 godina od oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu. Venci će se polagati na Groblju oslobodilaca Beograda koje je podignuto 1954. godine na desetogodišnjicu oslobođenja Beograda, da bi se na jednom mestu položili posmrtni ostaci većine boraca i borkinja, pripadnika i pripadnica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i sovjetske Crvene armije koji su ostavili svoje živote u uličnim borbama u različitim delovima grada. Groblje oslobodilaca Beograda “smestilo se” baš tamo gde treba, između, za naše junakinje dva važna mesta, mesta njihovog stradanja, Jevrejskog groblja i mesta njihovog počinka odnosno Groblja streljanih rodoljuba (1959) koje predstavlja jednu od memorijalnih celina Novog groblja, podsećajući nas da velikih pobeda nema bez nas.

I zato srećan ti sedamdeset peti rođendan Slobodanka Marković, gde god da si.