Piše: Goran Despotović

Istorijski događaji podložni su različitim, često dijametralno suprotnim interpretacijama, u zavisnosti od ideološkog polazišta, i naravno, tekućih interesa onih koji ih prikazuju.

Drugi svetski rat je u svom osnovnom toku bio u izvesnoj meri izuzetak u ovom obilju (zlo)upotreba istorijskih događaja, tumačenja i sećanja. Naime, postojala je neka vrsta širokog konsenzusa o tome ko su bili „zlikovci“, a ko „dobri momci“, ko su zločinci, a ko žrtve.

Međutim, to vreme je odavno prošlo i već decenijama svedočimo pravoj poplavi negatorskih, relativizatorskih i revizionističkih napada na suštinu antifašističke borbe.

„Slučaj Pranjani“ idealan je povod za upražnjavanje revizionističke mitomanije. To je jedan od ekstremno retkih slučajeva kad su četnici Draže Mihailovića uradili nešto korisno za savezničku borbu.

Karakteristično za revizionističko-politikantsku grandomaniju, čitavom događaju se putem salvi superlativa pridaje izuzetan istorijski značaj.

„Operacija Halijard je bila najveća operacija spasavanja oborenih američkih i savezničkih vazduhoplovaca ikada“, možete pročitati, na primer, u Politici.

Nimalo iznenađujuće, srpski mitomani i grandomani našli su korisnog saradnika u američkom ambasadoru Kajlu Skotu, koji je rekao je da će „SAD zauvek biti zahvalne srpskim saveznicima koji su u Pranjanima spasli 500 američkih pilota u Drugom svetskom ratu.“

Vlast u Srbiji oberučke je prihvatila narativ o „najvećem spasavanju“ i „američko-srpskom savezništvu“ (ma šta to bilo), koristeći priliku za jeftin publicitet. Tako će ove godine u Pranjanima navodno biti uređen i otvoren sportski aerodrom i memorijalni kompleks. Tim činom, kako tvrdi ministarka Zorani Mihajlović, „želimo da pokažemo još jedanput prijateljstvo između dva naroda, srpskog i američkog, i zahvalimo se i budemo svaki dan ponosni na narod ovog kraja, koji je 1944, pa sve do 1945. čuvao, lečio i pomogao evakuaciju savezničkih pilota.“2

Znači, manje od 16% američkih vazduhoplovaca koji su iz Jugoslavije vraćeni u svoje baze evakuisano je uz asistenciju četnika, a više od 84% uz aktivnu pomoć NOVJ. Toliko o „najvećem poduhvatu ikad“.

Doduše, tokom noći između 9. i .10 avgusta 1944. iz Pranjana je u jednom mahu u Italiju prebačeno 225 američkih i 6 britanskih vazduhoplovaca, što je verovatno najmasovnije prebacivanje odjednom.

Do formiranja ovako velike grupe vazduhoplovaca nije došlo zbog nekog značaja ili vrednosti četnika. Naprotiv: do toga je došlo zbog toga što su Saveznici prekinuli kontakte sa Mihailovićem i četnicima zbog njihove saradnje s neprijateljem, pa su poslednji članovi savezničkog osoblja povučeni u maju.

Saveznici su, kao što je poznato, veze s četnicima obustavili zbog četničke saradnje s Nemcima.

Operacija Halijard

Upravo zbog prekida veza i odnosa došlo je do nagomilavanja savezničkih vazduhoplovaca kod četnika, i upravo zbog formiranja ovako velike grupe vazduhoplovaca zaglavljenih kod četnika je i došlo do formiranja spasilačkog tima. Tokom 1944. trajala je saveznička vazdušna ofanziva na naftna polja u Rumuniji, pa se događalo da članovi posada pogođenih bombardera budu prinuđeni na iskakanje iznad teritorije Srbije. Mnoge od njih prikupile su teritorijalne četničke patrole. Stoga je jula 1944. komandant savezničkog vazduhoplovstva na Mediteranu general Ajra Iker (Ira C. Eaker) u dopisu vrhovnom zapovedniku na Mediteranu generalu Henriju Vilsonu (Sir Henry M. Wilson) predložio da se formira posebna ekipa od 12 do 20 ljudi koja bi vazduhoplovcima koji su se nakon iskakanja zatekli na okupiranom Balkanu pružala medicinsku pomoć i organizovala evakuaciju.

General Vilson je odobrio u principu, pod uslovom da se celokupna aktivnost odvija u tesnoj saradnji sa generalom Meklejnom (Brigadier Maclean), šefom britanske misije kod Tita. Tako je nastala Fifteenth Air Force Air Crew Rescue Unit (ACRU)3. Ova spasilačka ekipa imala je zadatak striktno ograničen na pomoć vazduhoplovcima, pa nije predstavljala misiju za vezu s grupama na terenu i imala je izbegavati uplitanje u političke, vojne i propagandne poslove i odnose na terenu.

Kako je to naglasio američki vojni istoričar Tomas Mateson, koji je analizirao ovu operaciju, „da su se četnici aktivno borili protiv Nemaca, ACRU nikad ne bi bio ni ustanovljen“4. Mateson uočava da se tu postavlja pitanje kako se moglo dogoditi da četnici spasavaju američke vazduhoplovce od Nemaca, istovremeno aktivno sarađujući s istim tim Nemcima.

I ko je tu bio saveznik s kim, a protiv koga?

Uporedo s operacijom Halijard (Halyard), što je bilo kodno ime evakuacije savezničkog osoblja s četničke teritorije, tekla je i obaveštajna operacija Rendžer (Ranger). Ove dve američke akcije su koincidirale po vremenu i oslanjale se jedna na drugu.

Okolnosti u kojima se sve to odvijalo treba prikazati malo šire.

Ceto tekst dostupan je na sajtu Mašina