4. Feb 2022.

Jugoslovenska – socijalistička – feministička istorija

Nije samorazumljivo iz kojih se pozicija interpretira historija jugoslavenskog socijalističkog puta ka emancipaciji žena, pa ni iz kojih feminističkih pozicija. Interpretacije koje prioritiziraju rodnu optiku kao samostalnu, odnosno pretpostavljaju žensko djelovanje kao autonomno, najčešće ističu tobožnji kontinuitet između građanskih i socijalističkih struja, mehanički prenose anglosaksonsku periodizaciju feminizma na tzv. tri vala i dekontekstualizirano kaleme zapadnjačke hladnoratovske kategorije na jugoslavenske okolnosti. Međutim, postoje i lijeve feminističke interpretacije, koje uviđaju da rodna emancipacija nije sekundarni ili izvedeni, već neodvojivi dio radničke i socijalističke emancipacije – riječ je o jednoj borbi s mnoštvom lica. Iz ove vizure se pokazuje kako teza da nakon AFŽ-a nije bilo ničeg previđa ključna feminističko-socijalistička dostignuća u polju socijalne reprodukcije.

slobodni filozofski
Kata Pejnović (lijevo) u radnom predsjedništvu IV kongresa SSRNH, Zagreb, 1953. godine, fotografija iz Kata Pejnović: monografija, glavna i odgovorna urednica Marija Šoljan Bakarić (1977) (izvor: AFŽ arhiv)
Ko, i sa kakvih teorijskih i političkih pretpostavki piše istoriju? To je prvo pitanje koje se postavlja kada se analiziraju savremeni narativi o bilo kojem proteklom periodu, pa tako i o periodu jugoslovenskog samoupravnog socijalizma. U ovom tekstu, pitanje je ko i na koji način ispisuje dosadašnju istoriju jugoslovenskog socijalističkog puta ka emancipaciji žena.

 

Takođe, koliki je značaj narativa o toj istoriji? U sadašnjem regionalnom kontekstu, kada u dominantnom govoru preovladava revizionistički konzervativni diskurs, ulog za revitalizaciju progresivne jugoslovenske istorije još je i veći, posebno uzevši u obzir njeno kontinuirano i temeljno trodecenijsko brisanje.

 

Neophodnosti pisanja istorije ženskog radničkog pokreta bila je svjesna već Aleksandra Kolontaj, koja nije bila samo pionirka ovog pokreta, već i jedna od njegovih prvih hroničarki (Kollontai, [1907–1916] 1984). Ona iz prve ruke bilježi istoriju okupljanja socijalističkih žena. Socijalistkinje su se neformalno prvi put sastale u Londonu 1896. godine, kada je ženski radnički pokret bio tek u povoju. U narednim je godinama angažovanje žena u socijalističkim pokretima bilo sve prisutnije, a do 1907. pokret se toliko omasovio da je bilo moguće organizovati prvu Međunarodnu konferenciju socijalistkinja u Štutgartu. Osim toga, javila se i potreba za osnivanjem internacionalnog ženskog biroa za koordinaciju organizacija u različitim državama. Biro je takođe osnovan u Štutgartu, sa časopisom Die Gleichheit (Ravnopravnost) kao centralnim organom. Cilj međunarodnih konferencija i biroa bio je da se omogući predstavnicama radničke klase da se zauzmu za sebe i postanu politički subjekti, kako opisuje prve korake ovog pokreta Aleksandra Kolontaj (isto, 57).

 

Osim ispisivanja sopstvenog narativa o lijevom putu rodne emancipacije, pisanje ove istorije za Aleksandru Kolontaj značilo je i preuzimanje hegemonije naspram dominantnog diskursa buržoaskih feministkinja, te otpor brisanju dostignuća radnih žena. Zato ona preokreće diskurs građanskih feministkinja:
„Ova je borba podstakla ‘feminizam’ – pokušaj buržoaskih žena da se udruže i suprotstave svoju zajedničku snagu neprijatelju, muškarcima. Kako su ušle u arenu rada, ove žene su na sebe ponosno referisale kao na ‘avangardu ženskog pokreta’. One su zaboravile da su po pitanju dobijanja ekonomske nezavisnosti, kao i u drugim poljima, išle stopama svojih mlađih sestara i ubirale plodove napora njihovih žuljavih ruku.“ (Kollontai [1909] 1977, 62)
(Sa distance od stotinu godina treba voditi računa o tome da se dekontekstualizovano ne izjednačava pojam feminizma koji koristi Aleksandra Kolontaj, a koji se prije svega odnosio na tzv „buržoaske struje“, što bi u savremenom kontekstu bilo blisko liberalnim strujama, sa širim pojmom feminizma, koji se danas koristi, i u koji takođe pored liberalnih, radikalnih, postmodernih i drugih feminističkih struja spadaju mnogobrojne socijalističke, marksističke i raznorodne lijeve feminističke struje.)

 

Iz savremene pozicije lijevih feminizama, kod ovog je citata od posebnog značaja ukazivanje na to da su buržoaske feministkinje brisale i revidirale istoriju ovih struja još od samih njihovih početaka, te umnogome preuzimale zasluge socijalističkog pokreta. Ustvari su predvodnice promjena bile upravo radnice, zbog nužnosti da izađu na tržište rada kako bi materijalno podržale opstanak svojih porodica. Takođe, iz ideoloških ali i praktičnih razloga (kako bi dobile na masovnosti pokreta), socijalističke su partije, poput njemačke Socijaldemokratske partije, prve postavljale zahtjeve za opštim pravom glasa, što se odnosilo na sve žene i sve klase, neovisno o imovinskom i obrazovnom cenzusu.

 

Kada se ovaj komad istorije isključi iz priče o rodnoj emancipaciji u Evropi prve polovine 20. vijeka, priča najednom dobija gotovo isključivo legalistički prizvuk, ili se svodi na aistorijsku „borbu polova“, dok klasni aspekat, koji je u priči o izlasku žena u javni prostor neodvojiv od rodnog, biva izbrisan.

 

Kako se danas, vijek nakon teksta Aleksandre Kolontaj, piše o istoriji emancipacije žena u socijalističkoj Jugoslaviji? Da li preteže rodna ili klasna perspektiva? Da li neki dijelovi slagalice nedostaju? I kakve to posljedice ima na savremene feminističke tokove u postjugoslovenskoj regiji? To su ključna pitanja ovog teksta.

 

Kako se piše jugoslovenska istorija ženske i radničke emancipacije?

Pitanje koje se nameće kao konstanta u dosadašnjim istraživanjima jeste – da li su, kada, u kojoj mjeri žene bile samostalni agensi, isprva u jugoslovenskom radničkom pokretu, i potom za vrijeme jugoslovenske varijante socijalizma. U nekim skorijim raspravama, ono je preformulisano i u pitanje – da li je postojao autonomni feministički pokret u SFRJ. Uopšte, samo ovo pitanje i njegove varijacije mogu se čitati kao nasljeđe iz osamdesetih, pa je stoga potrebna promjena perspektive i formulisanje drugačijih pitanja, koja, između ostalog, ne iznose kritiku „od spolja“ – od strane liberalnih i radikalnih feminističkih struja, već kritiku „iznutra“ – na osnovu same istorije lijevih feminizama u Evropi i Jugoslaviji.

 

U prethodne tri decenije, dominantna, liberalna periodizacija feminizama u Jugoslaviji zasnivala se na direktnoj paraleli sa angloameričkom periodizacijom na tzv. tri talasa feminizma: u prvoj fazi su djelovale međuratne građanske feministkinje; druga generacija koja označava povratak feminizma u Jugoslaviju djelovala je od 1978. i konferencije Drug-ca žena; i treći talas čine feministkinje aktivne od devedesetih godina. Naravno, drugi i treći talas generacijski su bliski, pa su neke feministkinje bile aktivne u toku oba.

 

Kada se angloamerička trotalasna podjela prenese na jugoslovenski kontekst iz nje u dosadašnjim periodizacijama – svjesno ili ne – izostaje period najveće emancipacije žena Jugoslavije, odnosno period od kraja Drugog svjetskog rata do osamdesetih. Razlog tome jeste što se pod „feminizmom“ u ove periodizacije vrlo usko upisuju samo tradicije građanske i poznije liberalne provenijencije, koje su u našem regionalnom kontekstu po pravilu bile ograničene na višu srednju i više klase, dakle, vrlo ograničenog dometa. Ovakva perspektiva ima nekoliko posljedica.

 

U prvom koraku, lako se od previđanja cijelog jednog neizmjerno značajnog perioda emancipacije dođe do revizionističkih ideja kojima se doslovce briše istorijska činjenica da je sa dolaskom socijalizma došlo i do emancipacije žena, te da je upravo ovaj pokret kao osnovu svog programa imao politička prava za radničku klasu u cjelini – dakle i radnice i radnike. U drugom koraku, čak i kada se pomene da je nekad postojao Antifašistički front žena unutar NOB-a, disproporcionalno se insistira na tome kako u SFRJ nije postignuta potpuna emancipacija žena, iako je taj sistem u tom pogledu imao veći učinak u odnosu na napore poduzete u tom smjeru u rojalističkom sistemu koji mu je prethodio, i kapitalističkom koji ga je naslijedio. Treći korak jeste sukobljavanje feminističkih zahtjeva za ravnopravnošću žena sa teorijom i praksom socijalizma kao rodno nesenzibilisanima – čime se briše ne samo regionalna istorija, već i sve struje feminizama koje nastaju u tradiciji marksističke misli. U ovom koraku produbljuje se umjetni jaz između dva saveznička progresivna pokreta koja su se u vijek i po dugoj istoriji sve više približavala, i koji su u socijalističkoj Jugoslaviji ostvarili velike rezultate.

 

Uočiti i kritikovati liberalnu hegemoniju u istoriografiji ženske emancipacije u Jugoslaviji samo je prvi nivo. Potrebno je, poput Aleksandre Kolontaj, takođe ispisati ljevičarsku istoriju jugoslovenskog feminizma. Na taj bi se način proširio pojam feminizma tako da se njegove istorije približe istorijskom i savremenom iskustvu ovdašnje regije, umjesto da se one ukalupljuju prema modelima kapitalističkih centara.

 

1. Istraživanje perioda do 1975.

Periodom između dva svjetska rata do sada se najopsežnije bavila Jovanka Kecman, koja je u studiji Žene Jugoslavije u radničkom pokretu i ženskim organizacijama 1918–1941 (Kecman 1978) sakupila podatke o pionirskim pokušajima organizovanja žena na ljevici. Ona konstituisanje ženskog radničkog pokreta prikazuje u dvije etape, koje na kraju kulminiraju odlukama KPJ iz 1940. godine o nužnosti potpunog uključivanja žena u pokret i buduću oružanu borbu. Klasični marksistički pristup Jovanke Kecman takođe podrazumijeva oštru kritiku tzv. buržoaskih feministkinja kao nedovoljno radikalnih i okrenutih ka očuvanju kapitalističkog sistema. Ipak, i pored tih kritika, kako bi dala potpuniju sliku međuratnog konteksta, ona opsežno prikazuje njihov rad, prateći ga paralelno sa razvojem ženskog radničkog pokreta.

 

Dimitrije Tucović je 1910. godine prisustvovao Međunarodnom kongresu u Kopenhagenu, tokom kojeg je organizovana i jedna od Međunarodnih konferencija žena socijalista, o čijem je radu pisala Aleksandra Kolontaj. Iste godine Tucović je ohrabrio osnivanje Sekretarijata žena socijaldemokrata i pokrenuo list Jednakost (vjerovatno po ugledu na istoimeno njemačko izdanje, koje je uređivala Klara Cetkin). Neposredno pred početak Prvog svjetskog rata, 8. marta 1914. prvi put je u Jugoslaviji proslavljen Međunarodni dan radnih žena.

 

Jovanka Kecman piše o periodu do Šestojanuarske diktature, te od 1929. do početka rata. Neposredno nakon rata, već u aprilu 1919. godine, kada je održan Kongres ujedinjenja na kojem je osnovana Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), postavilo se pitanje položaja žena i nužnosti njihove potpune društvene emancipacije. U dokumentima sa ovog kongresa eksplicitno je istaknuto da se partija bori za jednaka prava „bez razlike na pol i poreklo“, te da zagovara potpunu pravnu i političku jednakost bez obzira na pol, i glasačko pravo „svakog građanina i građanke starih 20 godina“. U statutu je precizirano i kako Kongres Partije sačinjavaju između ostalih i dva izaslanika Centralnog sekretarijata žena (Kecman 1978, 77). Kako je u arhivskoj građi otkrila Kecman, i pored odluka Kongresa, neki od jugoslovenskih socijalista nisu bili imuni na konzervativizam, ironično, smatrajući da ženama treba oduzeti pravo glasa „jer su konzervativne“ (Kecman 1978, 78). Na takve kvazi-argumente većina je ipak negodovala, a neke od (malobrojnih) žena istupile su iz pokreta, dok su druge nastavile rad u okviru Partije, predvođene Centralnim sekretarijatom žena socijalista-komunista. Takođe, za vrijeme Kongresa ujedinjenja, održana je Konferencija žena socijalista-komunista, koja je ujedinjavala sve ženske socijalističke pokrete u jedinstveni ženski socijalistički pokret Jugoslavije (isto).

 

U Nacrtu statuta Centralnog sekretarijata žena socijalista-komunista, žene svoju ulogu u Partiji sažimaju na sljedeći način:
„Žene socijalistkinje (komunistkinje) usvajaju maksimum i minimum programa Partije komunista Jugoslavije i smatraju se dijelom partijske cjeline. Istovremeno, isključuju svaku zasebnu žensku organizaciju, a sebe smatraju tehničko-izvršnim odborom u agitaciji i organizovanju žena“ (prema: Kecman 1978, 78).
Događaji nakon 1920. godine i zabrane partijskih aktivnosti, kao i stalne razmirice između različitih frakcija, reflektovali su se i na nesistematičan pristup uključivanju žena. Broj članica Partije konstantno je bio nizak. Kecman je među arhivskom građom pronašla podatak da je i pored osnivanja Komisije za rad među ženama, 1926. godine u Partiji bilo samo pedeset žena od ukupno tri tisuće članova i članica (Kecman 1978, 137).

 

Druga etapa razvoja ženskog proleterskog pokreta u Jugoslaviji, od 1929. do 1941., počela je kao i prethodna, kako piše Kecman, s dobijanjem direktiva od Kominterne, koje u uslovima ilegalnog rada nisu mogle biti sprovedene, kao i otporima te nerazumijevanjem značaja uključivanja žena (Kecman 1978, 206–207).

 

Nakon 1935. godine, odnosno smjernica sa Sedmog kongresa Kominterne koje su pozivale na saradnju sa najširim frontom progresivnih snaga, dolazi do pomjeranja kursa u odnosu prema autonomnim ženskim organizacijama. Zato mlađe komunistkinje počinju da se infiltriraju u onovremene feminističke organizacije, Partija pokreće listove namijenjene ženama, i u većoj se mjeri posvećuje tzv. ženskom pitanju, kako ovaj period rekonstruiše Kecman. Rezultati se vide relativno brzo, iako ni tada nisu ocijenjeni kao zadovoljavajući. U izvještaju partijske Komisije za rad među ženama 1935. je utvrđeno da učešće žena u Partiji iznosi jedva 1 posto, a na Petoj zemaljskoj konferenciji 1940. nešto više, oko 6 posto (prema: Kecman 1978, 414).

 

Na istoj konferenciji, referatom Vide Tomšič i podrškom partijskog rukovodstva sa Titom na čelu, utvrđen je stav KPJ prema ženskom pitanju, koji će imati dalekosežne posljedice tokom i nakon rata. Utvrđena su četiri ključna zahtjeva u vezi sa položajem žene, koja su uključena u program Partije:
1) Zaštita materinstva; ukidanje svih razlika među bračnom i vanbračnom decom.

2) Ukidanje dvojnoga morala u našem javnom i privatnom životu; uvođenje građanskog braka i mogućnost razvoda.

3) Pravo na rad, za jednak rad jednaka plata, zaštita žena na radu, zaštitno zakonodavstvo, pristup ženama u sva zvanja koja odgovaraju njihovoj stručnosti i sposobnosti.

4) Priznanje svih političkih prava, pre svega prava glasa, što predstavlja najvidniju, najglasniju, najizraženiju afirmaciju žene kao punopravnog građanina i jedno od najelementarnijih političkih prava savremenog civilizovanog sveta (prema: Čirić-Bogetić 1972, 78).
U referatu je data i iscrpna analiza tadašnjeg položaja žena u Jugoslaviji, stanja u ženskom pokretu, temeljnih marksističkih teorijskih stavova i stava KPJ o ženskom pitanju. Na samoj konferenciji iznesena su dva argumenta kao razlog da se žensko pitanje postavi kao izdvojeno: a) u jugoslovenskom kontekstu to pitanje objektivno postoji kao odvojeno i traži sopstvena rješenja, b) ako tom pitanju KPJ promišljeno i organizovano pristupi, omogućilo bi se da veći broj žena pristupi nastupajućoj proleterskoj borbi (isto).

 

S tim u vezi je i ideološko postavljanje borbe za žensku emancipaciju, koja je moguća isključivo u odnosu sa radničkim borbama, odnosno sa ukidanjem privatnog vlasništva i klasnog društva, stoji u referatu. U skladu sa klasičnim marksističkim postavkama, usklađen je i odnos Vide Tomšič prema feminističkom pokretu, čije pojave u redovima KPJ:
„treba da označimo kao desničarsku oportunističku pomoć građanskom ženskom pokretu kod širenja iluzije da se tobože može rešiti žensko pitanje u okviru klasnog društva pomoću nekojih reformi. Na taj način odvajaju se žene od revolucionarnog proletarijata i njegove partije. Prema tome, to je pokušaj likvidiranja vodeće uloge Partije u borbi za jednakost žene“ (prema: Kecman 1978, 92).“
U ovom referatu Vide Tomšič iz 1940. posebno značajno jeste razumijevanje i insistiranje na specifičnosti ženskog pitanja, iako je ono ujedno dio radničkih borbi za egalitarni, socijalistički sistem. Ustvari, pokazuje se da jugoslovenske komunistkinje međuratnih generacija imaju dvostrukog „neprijatelja“, te da se kreću na tankoj granici između Scile i Haribde – između otpora jednakom i masovnom uključenju žena u društvo, koji je dolazio iz redova sopstvenog radničkog pokreta; i feminističkih pokreta građanskih provenijencija koji su se zalagali za promjene u okviru postojećeg sistema.

 

Vratimo li se na studiju Jovanke Kecman, osim iscrpne građe te, čak do danas, najtemeljitijeg uvida u međuratni ženski komunistički pokret, još jedan njen posebno značajan aspekt jeste i taj što autorka uzima u obzir pokrete u svim jugoslovenskim republikama, ne zadržavajući se samo na građi koja se odnosi na jednu od republika. Taj komparativni pristup, koji je u trenutku nastanka ove studije sedamdesetih godina prošlog vijeka bio očekivan, nakon raspada Jugoslavije gotovo da je izgubljen.

 

U trenutnoj klimi brisanja socijalističke jugoslovenske istorije, ne čudi ni što ova studija Jovanke Kecman dugo vremena nije bila šire poznata u feminističkim krugovima, kamoli lijevim, sem kod onih istraživačica koje su specifično zainteresovane za međuratni period. Ovaj dio istorije je maltene izbrisan u najčešćim periodizacijama feminizma nakalemljenima na ideju o tzv. tri talasa (koja odgovaraju razvoju feminističkog pokreta u anglo-američkim društvima), ili se u najširem javnom govoru ističu pojedine uspješne predstavnice srednjih klasa i njihova profesionalna postignuća.

 

Za razliku od stava Jovanke Kecman prema buržoaskom feminističkom pokretu, koji tumači u najbolju ruku kao prostor u koji su ušle mlade komunistkinje kako bi ga iskoristile i razotkrile njegovu nerevolucionarnost, Lidija Sklevicki u svojim tekstovima zauzima oprečnu perspektivu. Ona djelovanje autonomnih ženskih društava vidi kao raznoliko i na visokom stupnju organizovanosti (Sklevicky 1984a; 1984b). Za nju su upravo autonomnost i fokusiranost tih organizacija na emancipaciju žena ono što ih čini politički angažovanima:
„Za građanske ženske organizacije položaj žena je problem po sebi. Postavljaju ga same žene, njihove organizacije predstavljaju rad žena za žene. Autonomne ženske organizacije imaju kao svoj krajnji cilj integraciju žena u postojeći poredak“ (Sklevicky 1984b, 454).
Dakle, Sklevicki upravo u toj želji da se žene integrišu u sistem (koji ih na tom stupnju razvoja ne bi mogao integrisati kao punopravne građanke) čita avangardnost ovog pokreta:
„Iz današnje bi perspektive bilo apsurdno zamjerati im što nisu mogle misliti nešto drugo, treće npr. – revoluciju, u situaciji kada su njihovi zahtjevi za reformom avangardni po definiciji“ (isto).
Međutim, ista autorka ne pokazuje ovoliki stepen razumijevanja prema komunističkoj organizaciji koja je u istom tom trenutku mogla i misliti i sprovesti revoluciju, kritikujući ženski radnički pokret upravo zbog, prema njenom mišljenju (i pored postojanja ženskih organizacija unutar partije od 1919.), nepostojanja autonomnosti žena u organizovanju (Sklevicky 1984a, 416).

 

I pristupi drugih istraživačica međuratnom periodu mogu se uslovno razvrstati u dvije struje – jednu koja je bliža klasičnom marksističkom pristupu Jovanke Kecman, i drugu koja je bliža uspostavljanju kontinuiteta građanskih feminizama Lidije Sklevicki.

 

Iz klasičnog marksističkog pristupa, i Snežana Pejanović posvećuje nekoliko stranica ovom periodu, u svojoj široko postavljenoj klasičnoj marksističkoj studiji o ženskoj emancipaciji kroz istoriju (Pejanović 1984, 115–120). Kratki presjek ovog doba dao je u svojem tekstu i Slavoljub Cvetković (Cvetković 1998).

 

Sažetak istraživanja Jovanke Kecman uz dodatne istorijske izvore dala je u knjizi Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku Neda Božinović (Božinović 1996). Ovo je do danas jedina studija koja daje širok istorijski pregled odnosa ženskog pitanja i ljevice, i posvećuje pažnju svim etapama ovog odnosa u Srbiji, a time, dijelom, i u Jugoslaviji (to znači da se ona kao referenca podrazumijeva i u pregledu koji se odnosi na ratni i poslijeratni period u nastavku ovog teksta).

 

Na tragu Lidije Sklevicki, o tri vrste ženskih pokreta u periodu između dva svjetska rata piše i Jelena Petrović, a razvrstava ih kao: građanski feminizam, ženski proletarijat i pro-patrijarhalno žensko zadrugarstvo (Petrović 2019). U segmentu o građanskom feminizmu ona postavlja pitanje (koje sama autorka definiše kao „ideološki kompleksno i često paradoksalno“) saradnje između feminističkog i proleterskog pokreta pred rat, te o odgovornosti novog socijalističkog sistema koji je nakon Drugog svjetskog rata izbrisao doprinos građanskih feminističkih pokreta kao desničarskih (isto, 36–37). Petrović takođe navodi referat Vide Tomšič iz 1940. u kojem se ona ograđuje od feminizma, dok segment o ženskom proletarijatu završava tezom kako je KPJ paternalistički podvela ženski doprinos tokom međuratnog i ratnog perioda u opštu priču o društvenoj emancipaciji (isto, 40). Obje teze nisu detaljnije razrađene, ali se može rekonstruisati pozicija slična onoj Lidije Sklevicki koja polazi iz perspektive autonomije ženskog pitanja u odnosu na klasno, te u prvi plan stavlja tezu da je socijalistički sistem zanemario žensko pitanje.

 

Proleterski ženski pokret, iz specifično književnoistorijskog ugla, jednim dijelom proučavala je i Stanislava Barać, u doktorskoj disertaciji koja je potom objavljena kao studija Feministička kontrajavnost: Žanr ženskog portreta u srpskoj periodici 1920–1941 (Barać 2015). Ova disertacija, mada primarno polazi iz uskog disciplinarnog književnoteorijskog polja, daje širi uvid u tadašnje jugoslovenske prilike i izazove sa kojima su se žene nosile. Takođe, od posebnog je značaja za ovaj pregled zato što su dva poglavlja posvećena djelovanju komunistkinja u ženskim časopisima onoga vremena, i njihovim dinamičnim odnosima sa feminističkim pokretom.

 

Drugi svjetski rat i početak poslijeratnog perioda (do sredine pedesetih), odnosno istraživanje masovnog učešća žena Jugoslavije u Antifašističkoj fronti žena, nesumnjivo je bila najpodsticajnija tema kojom se bavio veliki broj feministkinja. Međutim, hronološka periodizacija na period tokom i poslije rata se ne poklapa sa time kako većina savremenih istraživačica sa jugoslovenskog područja pristupa istoriji ženskog revolucionarnog pokreta u Jugoslaviji. Za dosadašnja feministička istraživanja bilo bi tačnije reći da pristupaju temi kroz podjelu na period tokom i poslije prestanka djelovanja AFŽ-a, koji je ukinut 1953. godine. O (hronološki) prvoj etapi poslijeratnog perioda, do sredine pedesetih (što varira od teksta do teksta; negdje se kao granična uzima 1953., kao godina transformacije AFŽ-a, negdje 1955. ili 1957.) ima sve više literature. Dijelom i zato što je ukidanje, ili preoblikovanje ove organizacije jedno od izazovnijih mjesta za feministička tumačenja te često dovodi do različitih i suprotstavljenih stanovišta. Danas bi se čak moglo govoriti o nekoliko generacija feminističkog istraživanja ove organizacije.

 

Što se pristupâ istoriji AFŽ-a tiče, u njima ima varijacija, ali, uz nekoliko važnih izuzetaka poput Bonfiljoli i Burcar, većina ih se nadovezuje na ideje koje je iznijela Lidija Sklevicki u nedovršenoj doktorskoj disertaciji Emancipacija i organizacija: Uloga Antifašističke fronte žena u postrevolucionarnim mijenama društva (teza je prijavljena 1988., priređeni odlomci u: Sklevicky 1996; i u: Sklevicky [1989] 2013). Njena analiza se zasnivala na rekonstrukciji promjena u organizacionim strukturama AFŽ-a – od veće autonomije do preoblikovanja u nove tipove organizacija.

 

Ta interpretacija, po sličnom obrascu kao i prethodno pomenuta analiza ženskih pokreta iz međuratnog perioda iste autorke, zasniva se na perspektivi koja daje prioritet autonomnosti građanskih ženskih organizacija. Time se ne uzima u obzir primarna intencija ovih pokreta kao proleterskih ženskih pokreta, nastalih na idejama koje su tokom Druge internacionale formulisale komunistkinje poput Klare Cetkin i Aleksandre Kolontaj, a koje se zasnivaju na relativnoj autonomiji unutar radničkog pokreta, čiji je krajnji cilj zajednička borba i ravnopravno uključivanje žena u organizacione i društvene strukture. Za te je pokrete samostalno organizovanje sredstvo, a ne neupitna vrijednost koja sama po sebi omogućava emancipaciju žena. Naprotiv.

 

Tokom posljednjih desetak godina, interesovanje za proučavanje AFŽ-a iz različitih multidisciplinarnih perspektiva (ali sa neupitnim primatom istorijske nauke) i iz dominantno liberalne perspektive – od proučavanja glasila (Stojaković 2012a, Stojaković 2012b, Stojaković 2014), preko usmene istorije (eng. „oral history“) (Pantelić 2011a, Pantelić 2011b), do višeslojnih analiza u odnosu na retorički, institucionalni i nivo svakodnevice (Batinić 2015) – bilo je sve veće. Između ostalih, o ovoj su temi, hronološkim redom, pisale: Jancar-Webster 1990, 1999, Wiesinger 2009, Katz 2011, Jelušić 2015, Jorgić 2018.

 

Godine 2015. pokrenut je i onlajn arhiv AFŽ-a (http://www.afzarhiv.org/) od strane Udruženja za kulturu i umjetnost Crvena. U izdanju iste organizacije objavljen je i zbornik radova Izgubljena revolucija: AFŽ između mita i zaborava (Dugandžić i Okić 2016). Prilozi u zborniku bave se intersekcionalnom interpretacijom djelovanja aktivistkinja AFŽ-a (Bonfiglioli), figurom učiteljice u godinama nakon rata (Ajla Demiragić), analizom emancipatorskog medijskog diskursa u „ženskim“ časopisima iz perioda neposredno po završetku ratnih zbivanja (Danijela Majstorović), socijalističkim dispozitivom (Boriša Mraović) i novim koncepcijama jedne moguće istorije AFŽ-a (Tijana Okić).

 

O poslijeratnoj aktivnosti AFŽ-a, kroz učešće u osnivanju i aktivnostima Međunarodne demokratske federacije žena, kao prevashodno lijeve organizacije, tokom turbulentnih godina sukobâ između Jugoslavije i SSSR-a, potaknutih rezolucijom Informbiroa, pisala je Aleksandra Đorđević (2017). Ovaj je tekst posebno vrijedan i zanimljiv zbog toga što prikazuje međunarodne odnose kroz prizmu odnosa ženskih organizacija, te ulogu AFŽ-a osvjetljava i izvan unutrašnje politike, kako ga se najčešće percipira.

 

O ovom je, ranom poslijeratnom periodu, napisana i disertacija Kjare Bonfiljoli. Ona je analizirala veze AFŽ-a sa Unijom talijanskih žena (ital. Unione Donne Italiane – UDI) u prvoj deceniji nakon Drugog svjetskog rata (Bonfiglioli 2012, o djelovanju AFŽ-a tokom ranog hladnoratovskog perioda i u tekstu Bonfiglioli 2014). Ona feminističke kritike neautonomnosti ženskih organizacija unutar komunističkih partija dijelom prihvata, ali smatra da su takva tumačenja uslovljena otporom mlađih generacija feministkinja zbog patronizovanja koje su doživjele od starijih, nekada partizanskih generacija (isto, 56; i u tekstu: Bonfiglioli 2014, 4). Međutim, nepostojanje autonomnih organizacija žena ne poistovjećuje sa neagensnošću žena, što je diskurs koji je nastao ne samo iz feminističkih pobuda, već je vezan i za hladnoratovski, zapadni pogled, piše Bonfiljoli (isto, 33). Učešće u strukturama kao što je AFŽ, smatra ona, trajno je mijenjalo živote žena, zbog čega ih ne tumači samo kao kratkotrajnu disrupciju poretka (isto, 83).

 

Iz tih razloga ona predlaže drugačije tumačenje o ukidanju AFŽ-a od onoga koje nudi Lidija Sklevicki, uzimajući u obzir političku i ekonomsku transformaciju jugoslovenskog sistema početkom pedesetih, kao i ulogu koju su u toj transformaciji imale istaknute komunistkinje (Bonfiglioli 2012, 198, 222), među kojima je i Vida Tomšič. Djelovanje ovih komunistkinja Bonfiljoli tumači u ključu integrisanja ženskog pitanja kroz sve partijske i državne nivoe, što upoređuje sa savremenim politikama urodnjavanja (eng. „gender mainstreaming“), u smislu da su komunistkinje imale vjeru u institucije i da su sebi postavile nimalo lak zadatak da reformišu sistem na svakom nivou (isto, 221). Bonfiljoli navodi dokumente koji su prethodili četvrtom Kongresu, u kojima Vida Tomšič i ostale komunistkinje objašnjavaju svoje razloge za samoraspuštanje AFŽ-a, kao logičan korak u procesu uključenja žena u novi samoupravni sistem. Iako je dio razloga za raspuštanje bio u tome što bi se odvojena ženska organizacija mogla naći na udaru kritike socijalističke vlasti, objašnjava ona, motiv je bio u uvjerenju liderki AFŽ-a da je moguće sprovesti „urodnjavanje“ kroz nove institucije, te da bi posebna ženska organizacija ustvari udaljila aktivistkinje od opštih partijskih politika (isto, 203).

 

U sličnom pravcu kojim ide kritika Kjare Bonfiljoli, ide i ona koju razvija Lilijana Burcar. Obje istraživačice svoje kritike zasnivaju na idejama Vide Tomšič, pristupajući ovoj temi u odnosu na postavke socijalističke feminističke istorije (što znači, iz diskursa onog tipa emancipatorske tradicije kojoj AFŽ primarno pripada). Lilijana Burcar istoriju ove organizacije ne tumači kroz postepeni gubitak samostalnosti, koncipirane na način drugotalasnog feminizma zapadnog tipa, već je tokom cjelokupnog njenog djelovanja vidi kao dio istorije radničkog pokreta (Burcar 2014). Ova autorka, polazeći iz lijeve feminističke struje mišljenja, pravi odmak u odnosu na, kako ih naziva, „interpretacije liberalnog feminizma“: „Drugim riječima, teza koja se širi po nekoć zajedničkom jugoslovenskom prostoru jest da je socijalistička revolucija pojela, ako ne i kanibalizirala, svoje vlastito feminističko čedo.“ (Burcar [2015] 2020, 122)

 

Ovo znači da „autonomiju“ ženskih pokreta ne bi trebalo dekontekstualizovano čitati. U različitim periodima i pokretima, i sam taj koncept mijenja značenja. Jedno je značila „autonomija“ tokom međuratnog perioda u Kraljevini Jugoslaviji (ili čak tokom različitih podetapa tog perioda, kako pokazuje Kecman), drugo tokom osamdesetih godina u SFRJ (kako primjećuje i Kjara Bonfiljoli), a nešto sasvim treće u savremenom kontekstu ponovnog jačanja lijevih ideja i propitivanja novih opcija savezništva između feminizma i ljevice.

 

O stepenu, potrebi i načinu samostalnog organizovanja žena u radničkim partijama i tijelima, pisale su, i u praksi se aktivno time bavile, prije svega sâme marksistkinje, koje su ovim pokretima iznutra pripadale, poput Cetkin, Kolontaj, Tomšič, Marije Šoljan, Nede Božinović… Moguće je, dakle, i organizaciju žena unutar jugoslovenskog NOB-a i kasnije FNRJ kritički čitati iz duge tradicije klasičnih, ali i savremenih lijevih teorija. Uostalom, te tradicije kao svoje eksplicitne orijentire uzimaju i osnivačice AFŽ-a, pa i Vida Tomšič, još od referata iz 1940. godine.

 

Naredna smjena generacija koja je nastupila sedamdesetih, dolaskom nove feminističke generacije drugotalasnog tipa, jednako se tako može čitati iz ugla socijalističkog feminizma, a ne samo kao još jedan mitski događaj ponovnog, dekontekstualizovanog vraćanja feminizma. Ili pak, samo kao tačku u kontinuitetu građanskih feminizama, kako ih naziva Sklevicki, odnosno liberalnih, kako ih naziva Burcar.

 

Feministička su istraživanja djelovanja AFŽ-a tako dugo dolazila iz dvosistemske tradicije liberalnih i radikalnih feministkinja sa naših prostora, zbog čega se debata manje-više svela na dekontekstualizovanu kritiku nepostojanja „autonomije“ žena unutar Komunističke partije. U pitanju su u pravilu multidisciplinarna, ali primarno istorijska istraživanja, koja ne polaze nužno iz polja lijevih feminističkih pristupa. Takva istraživanja često aršinima drugih feminističkih tradicija kritički pristupaju događajima iz istorije lijevih ženskih pokreta.

 

Osim po načinu na koji isprva postavljaju okvir rasprave – za ili protiv autonomije – to se ogleda i u njihovu previđanju cijele jedne, takođe kritičke, tradicije pristupa dinamičnoj istoriji odnosa feminizma/ženskog pitanja i marksizma, koja dolazi od strane socijalističkih, marksističkih i srodnih feminizama. Međutim, ova dominacija jednog pristupa istoriji AFŽ-a, u kojem se 1953. čita kao polumitski tragički događaj prekida ženske emancipacije, mijenja se posljednjih godina, iz razloga koji su prethodno skicirani.

 

Perspektive koje uvode Kjara Bonfiljoli i Lilijana Burcar donose uvid u argumente samih marksistkinja onoga vremena, bilo da je riječ o razlozima za osnivanje ili ukidanje ove organizacije, ili o načinu koncipiranja njihovih oblika rada u odnosu na ostale partijske strukture (npr. jedna velika ženska organizacija tokom rata i obnove, naspram težnje da žene budu zastupljene u svim organima i nivoima tokom daljeg razvoja sistema). Između ostalog, kako obrazlaže Burcar:
„Na prostoru nekadašnje socijalističke Jugoslavije, čak i među novim antifa i neomarksističkim skupinama, svjedočimo povijesno nekontekstualiziranim reinterpretacijama, a time i sadržajnom brisanju ili poništavanju emancipacijskih politika te postignuća samoupravnog socijalizma. […] Usvajanje i ukorjenjivanje takvih revizionističkih teza pod oznakom samoproglašene lijeve kritike moguće je samo zbog nepoznavanja i istovremenog brisanja povijesnih činjenica, a prije svega zbog miješanja i nerazumijevanja osnovnih razlika između socijalističkog feminizma i liberalnog feminizma. Činjenica jest da je Antifašistička fronta žena bila jedna od organizacija u koju su žene bile mobilizirane u vrijeme Narodnooslobodilačke borbe. Isto tako, AFŽ nije bila u potpunosti samostalna, već jedna od potpornih organizacija koje su djelovale u okviru Narodnog fronta; od samih se početaka usklađivala i ravnala po strategijama koje je određivala Komunistička partija Jugoslavije.“ (Burcar 2020, 121-123).
Kako to pokazuje još rad Jovanke Kecman, može se otići i korak dalje u prošlost – ne samo da je AFŽ djelovala kao dio NOB-a, već je nastala iz rada komunistkinja koje su djelovale uz KPJ tokom međuratnog perioda (osobito razgranato i brojno tokom tridesetih godina). AFŽ nije nastala iz vakuuma, niti je nakon nje, sve do 1978. i nove generacije feministkinja, postojao vakuum, nego su u dosadašnjim dominantnim narativima temeljito izbrisane decenije rada ženskog radničkog pokreta, koji je u prethodnoj socijalističkoj istoriografiji, pa čak i u popularnom izdavaštvu (u knjigama posvećenim heroinama NOB-a, i serijama knjiga o učešću žena u NOB-u u svakoj od jugoslovenskih republika), vrlo temeljito opisan i dokumentovan.

 

Poslijeratni period – od sredine pedesetih do 1975. gotovo je u potpunosti neistražen. Priloge tom još uvijek nedovoljno poznatom polju, čije upoznavanje bi moglo dati značajne uvide za prevazilaženje dosadašnjih ideja o tome kako nakon AFŽ-a nije bilo ničega do Drug-ce, osim Nede Božinović, dala je i Lilijana Burcar, koja kritiku mitologizacije ukidanja AFŽ-a upotpunjuje i analizom konkretnih politika u polju socijalne reprodukcije koje su se donosile u SFRJ (između ostalog, procesom institucionalizacije porodiljskog odsustva, odsustva zarad njege i brige o djeci, njegovateljskom i odgojno-starateljskom infrastrukturom, te pravom na abortus) (Burcar 2020, 128-148). Andreja Gregorina imala je uvid u ličnu zaostavštinu Marije Šoljan, jedne od najuticajnijih socijalističkih političarki i djelatnica, saradnice Vide Tomšič u procesu ženske emancipacije (Gregorina 2016). Jelena Tešija se u svojoj master tezi bavila Savezom ženskih društava Hrvatske, organizacijom koja je naslijedila AFŽ u periodu od 1953. do 1961. (Tešija 2014). U ranije citiranoj studiji, i Jelena Batinić posljednje poglavlje posvećuje analizi promjene prikaza lika partizanke od Drugog svjetskog rata nadalje (Batinić 2015). Konačno, tekst Sabrine Ramet (Ramet 1999) izuzetak je iz ove uslovne periodizacije, jer autorka piše o položaju žena i njihovom učešću u političkom životu „tokom Titove epohe“, što zapravo znači da pokriva cjelokupni period poslijeratne socijalističke Jugoslavije.

 

2. Istraživanje perioda od 1975. do 1990.

Ono što je ukidanje AFŽ-a za prvi period, to je konferencija Drug-ca žena: žensko pitanje – novi pristup za ovaj drugi period. O konferenciji koja je 1978. godine značila prelomni trenutak za novu generaciju jugoslovenskih teoretičarki tokom posljednjih desetak godina pisani su brojni tekstovi, organizovani događaji i konferencije, i odbranjena jedna master teza. Ukratko, taj se događaj najčešće čita kao nepobitan dokaz da je feminizma moglo biti i u socijalizmu, ili barem da je u socijalizmu samoupravnog, jugoslovenskog tipa moglo biti feminističkih pristupa koji nisu bili razvijeni u liniji klasičnog marksističkog odnosa prema ženskom pitanju.

 

O mladoj generaciji feministkinja i „jugo-feminizmu“ već sredinom devedesetih piše Sabrina Ramet: „Najvećim dijelom nisu bile marksistkinje. Većina su bile mlade stručnjakinje i akademkinje rođene nakon Drugog svjetskog rata“ (Ramet 1995, 219). Ona među prvima, ako ne i prva, argumentuje tezu kako je Jugoslavija bila jedina zemlja Istočne Evrope u kojoj se razvijao feministički pokret (isto, 231).

 

Kjara Bonfiljoli, osim što se u doktorskoj disertaciji bavila upoređivanjem AFŽ-a i UDI-ja, autorka je i master teze o konferenciji Drug-ca žena. Ona je kroz arhivski rad i oralno-istorijski metod detaljno rekonstruisala događaj, interpretirajući ga u ključu transnacionalnog feminističkog susreta (Bonfiglioli 2008). Svjedočanstva sa tog skupa učesnice su ponovo oživjele na konferenciji 78 Revisited, organizovanoj 2006. godine u Sarajevu (fragmenti transkripta dostupni su u specijalnom tematu časopisa Profemina, u: Dugandžić Živanović 2011). U istom tematu zastupljen je i prilog Sandre Prlende o kontekstu u kojem se odvijala Drug-ca (Prlenda 2011). Ista autorka je u koautorstvu sa Biljanom Kašić napisala tekst u kojem se, iz liberalne vizure politika sjećanja, eksplicitno se nadovezujući na Lidiju Sklevicki, pokušava promisliti i koncipirati moguća metodologija za istoriografiju ženskog iskustva u socijalističkoj Jugoslaviji, koja podrazumijeva i temeljan feministički arhivski rad (Kašić i Prlenda 2015). Neke od metoda koje predlažu preuzimaju iz postkolonijalne teorije, poput metoda interpolacije (eng. „writing back“, ne toliko „re-writing“) i notiranja kompleksnih temporalnosti (eng. „timescape“). Između ostalog, koristeći se ovim metodama, nasuprot idejama o linearnosti pokreta autorke uočavaju raznolikost u jugoslovenskom feminističkom pokretu, od liberalnih, marksističkih, liberalno-demokratskih, pacifističkih do ekoloških pozicija, koje su sve bile aktivne u istom periodu, baveći se simultano trima ključnim temama: „ženskim pitanjem“, écriture féminine (ženskim pismom) i nasiljem nad ženama (isto, 39). Autorke smatraju da je odnos ovih pitanja i feminizma u socijalizmu ambivalentan, te da mu treba pristupiti uzimajući u obzir svu kompleksnost tadašnjeg jugoslovenskog iskustva. Ipak, ne dovode u pitanje pretpostavljeni jaz između socijalizma i feminizma, pa i tekst završavaju otvorenim pitanjem „kako i zašto su starije generacije komunistkinja iz srednjostrujaških socijalističkih institucija uopšte dopustile da se feminizam dogodi“ (isto 44).

 

Teza prema kojoj u socijalizmu uopšte nije bilo feminizma, najčešće bez ideje o mnogobrojnim razlikama u zemljama sa socijalističkim uređenjima, ili o totalitarnom pristupu „komunizma“ prema svemu pa i ženama, imala je apsolutnu hegemoniju u periodu tzv. kraja istorije. Kako je sredinom 2000. postalo jasno da taj kraj nije ni na vidiku, a da zemljama u tzv. tranziciji nije došlo blagostanje čim su prešle u kapitalizam, već obratno, tako su se sve češće javljale nijansiranije perspektive na period socijalizma. Neka od tih istraživanja su otvoreno marksistička i zasnivaju se na tezama o restauraciji kapitalizma, druga opet više iz istraživačke korektnosti ukazuju ne samo na mane, već i na dostignuća ovog sistema. Sve više istraživačica, stoga, počelo je da piše o periodu socijaliz(a)ma kao kompleksnom, kontekstualno uslovljenom vremenu, sa različitim politikama prema ženama. Odgovor na ova multiperspektivna istraživanja došao je 2014. u tekstu Nanet Fank. Ona je kolonizatorskim diskursom ponovo prigovorila „revizionističkim feminističkim istraživačicama“ (eng. „revisionist feminist scholars“), smatrajući da u socijalizmu žene nisu imale nikakvu mogućnost agensnosti.

 

Uslijedili su mnogobrojni odgovori. Između ostalih, Kristen Godsi (Kristen Ghodsee) problematizuje logičku postavku iza koncepcije agensnosti koju razvija Nanet Fank (Ghodsee 2015). Godsi kritikuje to što Fank prije svega ne definiše šta bi to bila agensnost sve do šeste stranice svog eseja, sem što kroz tekst podvlači kako su socijalističke vlade ženama zabranjivale da rade po sopstvenoj volji, što Godsi upoređuje sa time kako su i u SAD-u ljevičarske feminističke organizacije takođe bile nadgledane, iako Fank to previđa. Kada Fank konačno definiše agensnost, ona pravi razliku između „proaktivne“ i „reaktivne“ agensnosti. Pod prvom podrazumijeva djelovanje na osnovu sopstvene volje, politika, posvećenosti, inicijative. Upravo su žene unutar državnih socijalističkih institucija djelovale na osnovu svoje posvećenosti obrazovanju, sistemskom pristupu poslovima njege i brige, socijalnoj sigurnosti, objašnjava Godsi. Potom korak po korak razlaže izvedbu premisa Nanet Fank na nivou elementarne logike. Osim formalne analize, Godsi razotkriva kako ideja o „proaktivnoj“ agensnosti koju iznosi Fank nije neutralna, već je vezana uz zagovaranje određenog seta liberalnih, prozapadnih političkih ciljeva. Prema tom određenju bi nastupanje iz pozicije komunizma samo po sebi bilo određeno kao „reaktivno“. Naspram ove ideje Godsi zaključuje tekst tezom kako u dvadeset prvom vijeku treba napraviti prostora za postojanje višestrukih feminizama, jednih koji bi insistirali na osvajanju specifičnih političkih prava, i drugih koji bi ukazivali na širu društvenu pravdu i unapređenje ljudskih života uz izgradnju ravnopravnijeg društva (Ghodsee, 252).

 

Deseti broj časopisa Aspasia predstavlja višestruk odgovor na tekst Nanet Fank, ali donosi i retrospektivu nakon dekade izlaženja časopisa. Naime, prvi broj iz 2007. je za temu imao „ponovno čitanje i preosmišljavanje teorijskih i istorijskih odnosa između feminizma, komunizma i (državnog) socijalizma“ (eng. „[…] revisiting and rethinking the theoretical and historical relationships between feminism, communism, and (state) socialism“), kako piše u uredničkoj bilješci (de Haan 2007, vi). Deset godina kasnije, najavljujući temu broja, Franciska de Han konstatuje kako su, i pored sve većeg broja istraživanja ženskih organizacija u okviru državnog socijalizma, ona tek u povoju, te da mnoge arhive još uvijek nisu ili su tek minimalno istražene (de Haan 2017, 107). O iskustvima jugoslovenskog feminizma za ovaj temat pisale su Jasmina Lukić i Kjara Bonfiljoli. Jasmina Lukić prisjeća se ličnih iskustava, i piše o nivou ženske emancipacije u SFRJ, koji je prema njoj bio zadovoljavajući, ali nije do kraja sprovedeno obećanje potpune jednakosti (Lukić 2017). Bonfiljoli pak piše prilog o višestrukom, globalnom značaju rada Vide Tomšič, kao protivargument zapadnim, kulturnoimperijalističkim stavovima Nanet Fank prema postsocijalističkim evropskim državama (Bonfiglioli 2017).

 

I dva teksta Adriane Zaharijević doprinos su ovoj debati. U prvom reaguje na usputnu fusnotu kojom Nensi Frejzer tvrdi kako u socijalizmu nije bilo feminizama, iznoseći argumente u prilog tezi da u Jugoslaviji jesu postojale razvijene feminističke struje mišljenja, prije svega misleći na feminističku generaciju od 1978. godine (Zaharijević 2015). U drugom tekstu ova autorka u tadašnjim tendencijama notira tri pristupa položaju žena u jugoslovenskom socijalizmu. Prvi, koji je u tradiciji klasičnog marksizma, naziva emancipatorskim. Drugi, koji u perspektivu uvodi rodnu analizu koju povezuje sa socijalizmom – i to tako da su žene stavljene u središte univerzalne borbe – naziva socijalističkim feminizmom. Treći, koji je primarno feministički drugotalasnog tipa i iz te perspektive kritikuje manjkavosti socijalističkog sistema u pogledu rodne ravnopravnosti, naziva liberacionističkim (Zaharijević 2017, 265).

 

Novom generacijom jugoslovenskih feministkinja, koja je djelovala od sedamdesetih godina, do sada se najekstenzivnije bavila Žofija Lorand u svojoj doktorskoj disertaciji, koja je nešto kasnije objavljena i u formi monografije, a potom u Frakturinom izdanju prevedena i na hrvatski jezik. Kao karakteristično za ovu generaciju, Lorand ističe da su se, osim feminističkom literaturom, ove teoretičarke inspirisale kritičkim marksizmom, poststrukturalističkim francuskim feminizmom i novim teorijama u psihologiji, antropologiji i sociologiji, ali su se nadovezivale i na partizansku tradiciju (Lóránd 2018, 2).

 

Kao što je bilo riječi na početku teksta, trotalasna podjela primijenjena na jugoslovenski kontekst najčešće uzima u obzir samo feminizam shvaćen u najužem smislu, iz liberalne perspektive. Mada na početku svoje studije eksplicitno navodi kako njeno interesovanje vezano uz feminističke pokrete od sedamdesetih godina ne znači da nije postojalo ništa između tog perioda i prvih feminističkih pokreta od 19. vijeka – implicitno je jasno da i Lorand prati jednu usku liberalnu nit jugoslovenskog feminizma. Zato i kada predstavlja istoriju „novog“ jugoslovenskog feminizma, predstavlja je u tri talasne etape.

 

Odrednica „novi“, koja se javlja i u primarnim tekstovima feministkinja onog vremena u sintagmi „neofeminizam“, označava vezu ovog feminizma sa međuratnim građanskim feminizmima, čime se ženska emancipacija u socijalizmu doslovce preskače i ne čita kao dio istorije feminizma. Lorand prvu fazu „neofeminizma“ smješta od početka sedamdesetih do 1978., odnosno do Drug-ce, kada feministički pokret dobija na vidljivosti i na neki način se uspostavlja. Tokom drugog „talasa“, sredinom osamdesetih, prema njenoj interpretaciji, feministkinje se u većoj mjeri okreću aktivizmu i radu u manjim grupama. Nakon 1990. razvijaju se mnoge feminističke grupe u različitim pravcima, a s početkom rata mnoge od tih grupa okreću se pacifizmu, gdje Lorand ujedno postavlja i granicu sopstvenog istraživanja (isto, 5). Ove različite faze odgovaraju dominaciji različitih disciplina i diskursa, u odnosu na koje Lorand postavlja strukturu svoje studije. To su, redom, akademski diskurs, potom umjetnički i literarni, diskurs popularne kulture i masovnih medija, i na kraju, aktivistički diskurs (isto, 6).

 

Lorand djelovanje jugoslovenskih feministkinja ne čita u ključu disidentstva kakvo je postojalo u tzv. Istočnom bloku, već kao formu neposluha i kritičkog diskursa (eng. „a critical discourse and a form of dissent, rather than dissidence“; isto, 9). To je stoga što njihovu poziciju tumači kao kritičnu prema sistemu, ali djelimično i kao saradnju sa sistemom. Jedan od karakterističnijih uvida u studiji je onaj u kojem se iznevjeravanje obećanja potpune jednakosti upoređuje sa postfeminističkim idejama, koje su se zasnivale na premisi da su žene ostvarile svoja prava, pa je feminizam prevaziđen (isto, 66-67).

 

Mada temi pristupa veoma široko, uključujući raznovrsnu građu, i korektno uzimajući u obzir specifičnost jugoslovenskog položaja u hladnoratovskom svijetu, najveća slabost ove studije leži upravo u pretpostavci da treba biti krajnje kritički orijentisan prema sistemu jugoslovenskog socijalizma, sa neekspliciranih (ali lako prepoznatljivih) liberalnih, posthladnoratovskih stajališta. Iako u konkretnim analizama izbjegava zaoštrenije stavove, Lorand kao da u potpunosti preuzima narativ jedne (konkretno, liberalne) struje feministkinja onog vremena. S druge strane, kod pojedinih autorki koje su se više koristile marksističkom analizom, uglavnom previđa ili ne prepoznaje cijeli taj aspekat kritičkog aparata, i ne uzima u obzir višedecenijsku distancu i tadašnji kontekst u kojem nastaju drugotalasne feminističke teorije.

 

U pristupu ove autorke primjećuje se tendencija koja važi i za većinu dosadašnjih pristupa AFŽ-u – socijalistički sistem kritikuje se uz ponavljanje hladnoratovskih floskula, bez poznavanja razvoja marksističkog odnosa prema ženskom pitanju odnosno prema feminizmu. Tako posmatrano, kao da se samo obrće pozicija koju je zvanični (pozni) jugoslovenski socijalizam imao o feminizmu – marksističkim pristupima pripisuju se banalne teze koje je lako osporiti, i briše se lijevi aspekt feminističke istorije, ili se u najboljem slučaju usputno navodi da su na feministkinje uticale novoljevičarske marksističke struje. Takođe, Lorand feministkinje onoga vremena, koje su se u međuvremenu politički vrlo različito razvile – od predstavnica konzervativnih preko liberalnih do socijaldemokratskih struja – stavlja maltene u jedan koš, i neupitno vjeruje njihovim često i kontradiktornim sjećanjima, kao da od perioda o kojem piše nije prošlo gotovo pola vijeka. Studiju Žofije Lorand možda je najbolje čitati u kontekstu još jednog liberalnog pristupa istoriji jugoslovenskog (neo)feminizma, što znači da je ostavljen prazan prostor za pogled i sa druge, lijeve strane.

 

Smjena generacija tokom sedamdesetih i osamdesetih godina ostavila je dugotrajne posljedice na daljnji razvoj feminističkog pokreta na prostoru nekadašnje Jugoslavije. Barem tokom naredne dvije decenije, od devedesetih do pred kraj prve decenije 21. vijeka, globalni feministički pokret gotovo se odrekao lijeve istorije mišljenja, primarno zbog urušavanja i rušenja socijalističkih sistema, koje je u Jugoslaviji imalo izuzetno tragične posljedice. U međuvremenu, a taj je proces i dalje u toku, dolazi do još jedne promjene paradigme na feminističkoj ljevici, a da o prethodnoj ili dominira samo jedna vizura, ili ona uopšte i nije temeljno istražena.

 

*

Na osnovu kritičkog prikaza dosadašnje literature mogu se mapirati dva najčešća savremena pristupa istoriji ženskog pitanja/feminizma i socijalizma u Jugoslaviji. S jedne strane su pristupi koji zagovaraju autonomno žensko djelovanje i koji su prevashodno proistekli iz dvosistemskih struja unutar drugotalasnog feminizma. Drugi se manje ili više nadovezuju na lijeve tradicije mišljenja i dovode u pitanje sâmu koncepciju samostalnosti, odnosno autonomije, zasnovanu na idejama zapadnih feminizama, nastalih u (post)hladnoratovskim okolnostima. Treba skrenuti pažnju i na to da je ova podjela uslovna, jer je većina sekundarne literature pisana u nijansiranom, prije negoli u zaoštrenom ključu.






Literatura:

 

Barać, Stanislava. 2015. Feministička kontrajavnost: Žanr ženskog portreta u srpskoj periodici 1920–1941. Beograd: Institut za književnost i umetnost.

 

Batinić, Jelena. 2015. Women and Yugoslav Partisans. New York: Cambridge Universtiy Press.

 

Bonfiglioli, Chiara. 2008. “Belgrade, 1978. Remembering the conference «Drugarica žena. Žensko Pitanje – Novi Pristup?» / «Comrade Woman. The Women’s Question: A New Approach? » thirty years after”. Master’s thesis, University of Utrecht.

 

Bonfiglioli, Chiara. 2012. “Revolutionary Networks: Women’s Political and Social Activism in Cold War Italy and Yugoslavia (1945–1957).” PhD diss., University of Utrecht.

 

Bonfiglioli, Chiara. 2014. “Women’s Political and Social Activism in the Early Cold War Era: The Case of Yugoslavia”. Aspasia 8: 1–25. Božinović 1996.

 

Bonfiglioli, Chiara. 2016a. „O Vidi Tomšič, marksističkom feminizmu i djelovanju“. Slobodni Filozofski. Pristupljeno 7.10.2019. http://slobodnifilozofski.com/2016/03/chiara-bonfiglioli-o-vidi-tomsic.html

 

Bonfiglioli, Chiara. 2016b. “The first UN world conference on women (1975) as a cold war encounter: Recovering anti-imperialist, non-aligned and socialist genealogies”. Filozofija i društvo 27(3): 521–541.

 

Bonfiglioli, Chiara. 2017. “On Vida Tomšič, Marxist Feminism, and Agency”. In: Ten Years After: Communism and Feminism Revisited, ed. Francisca de Haan. Aspasia 10, 145–151.

 

Božinović, Neda. 1996. Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku. Beograd: Devedesetčetvrta; Žene u crnom.

 

Burcar, Lilijana. 2014. „Izkrivljanje in degradacija samoupravnega socializma v imenu liberalnoga feminizma in novodobnega »antifa«“. Borec LXVI 706–708: 54–82.

 

Burcar, Lilijana. [2015] 2020. Restauracija kapitalizma: repatrijarhalizacija društva. Zagreb: Centar za ženske studije, Institut za etnologiju i folkloristiku.

 

Cvetković, Slavoljub. 1998. „Borba za ravnopravnost i jednakost žena kao deo klasnog i modernizacijskog procesa u Srbiji“. U: Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka – 2, ur. Latinka Perović, 309–316. Beograd: Centar za savremenu istoriju.

 

Čirić-Bogetić, Ljubinka. 1972. „Odluke Pete zemaljske konferencije KPJ o radu među ženama i njihova realizacija u periodu 1940-1941“. U: Peta zemaljska konferencija KPJ. Zbornik radova, Zlatko Čepo i Ivan Jelić, ur., 75–98. Zagreb: Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske; Školska knjiga.

 

De Haan, Franciscia. 2007. “Editorial. ASPASIA Statement of Purpose”. Aspasia 1: vi.

 

De Haan, Franciscia. 2017. “Ten Years After. Communism and Feminism Revisited”. Aspasia 10: 102–111.

 

Dugandžić Živanović, Danijela. 2011. „Fragmenti ženskih sjećanja, 1978. i danas“. Profemina 2: 125–152.

 

Dugandžić, Andreja i Tijana Okić, ur. 2016. Izgubljena revolucija: AFŽ između mita i zaborava. Sarajevo: Udruženje za kulturu i umjetnost CRVENA.

 

Đorđević, Aleksandra. 2017. „Drugarice i (ne)prijateljice – učešće Antifašističkog fronta žena Jugoslavije u radu Međunarodne demokratske federacije žena 1945–1950“. Arhiv, časopis Arhiva Jugoslavije 1–2: 146–162.

 

Funk, Nanette. 2014. “A very tangled knot: Official state socialist women’s organizations, women’s agency and feminism in Eastern European state socialism”. European Journal of Women’s Studies 21(4): 344–360.

 

Ghodsee, Kristen. 2015. “Untangling the knot: A response to Nanette Funk”. European Journal of Women’s Studies 22(2): 248–252.

 

Gregorina, Andreja. 2016. “Žensko i klasno – zaboravljeni historijat”. Slobodni Filozofski. Pristupljeno 15.12.2021. http://slobodnifilozofski.com/2016/12/zensko-klasno-zaboravljeni-historijat.html

 

Jancar-Webster, Barbara. 1990. Women & Revolution in Yugoslavia 1941–1945. Denver: Arden Press.

 

Jancar-Webster, Barbara. 1999. “Women in the Yugoslav National Liberation Movement”. In: Gender Politics in the Western Balkans: Women and Society in Yugoslavia and the Yugoslav Successor States, ed. Sabrina P. Ramet, 67–88. University Park, Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press.

 

Jelušić, Iva. 2015. “Making a Partisan: Founding Narratives on the Participation of Women in the People’s Liberation Struggle in Yugoslavia”. Master’s thesis. Central European University.

 

Jorgić, Kristina. 2018. „Pitanje ženske emancipacije između marksizma-lenjinizma i prakse KPJ“. Genero 22: 1–20.

 

Kašić, Biljana i Sandra Prlenda. 2015. “Yugoslav Feminists in Socialism: Disrupting the Mainstream Narratives”. Genero 19: 27–48.

 

Katz, Vera. 2011. „O društvenom položaju žena u Bosni i Hercegovini 1942.–1953.“. Prilozi 40: 135–155.

 

Kecman, Jovanka. 1978. Žene Jugoslavije u radničkom pokretu i ženskim organizacijama 1918–1941. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju.

 

Kollontai, Alexandra. [1907–1916] 1984a. “International Socialist Conferences of Women Workers”. In: Alexandra Kollontai: Selected Articles and Speeches, 36–58. New York: Progress Publishers, International Publishers.

 

Kollontai, Alexandra. [1909] 1977. “From ‘The Social Basis of the Woman Question’”. In: Selected Writings of Alexandra Kollontai, trans. and intr. Alix Holt, 58–73. Westport, Conn: Lawrence Hill and Company.

 

Lóránd, Zsófia. 2018. The Feminist Challenge to the Socialist State in Yugoslavia. London: Palgrave Macmillan.

 

Lukić, Jasmina. 2017. “One Socialist Story, or How I Became a Feminist”. In: Ten Years After: Communism and Feminism Revisited, ed. Francisca de Haan, 135–145.

 

Pantelić, Ivana. 2011a. Partizanke kao građanke. Beograd: Institut za savremenu istoriju; Evoluta.

 

Pantelić, Ivana. 2011b. „Partizanke i Antifašistički front žena Jugoslavije (1942–1953)“. Profemina 2: 81–97.

&n

Sve vesti

AKTUELNO

20.1.2025. - 31.1.2025.

Saopštenje povodom poziva studenata fakulteta Univerziteta umetnosti u Beogradu

Asocijacija Nezavisna kulturna scena Srbije pridružuje se pozivu studenata fakulteta Univerziteta umetnosti u Beogradu, koji su pozvali sve umetnike i zaposlene u kulturi u Srbiji na obustavu rada u “borbi za pravdu, sigurnost i slobodu”. / / / / / Obustavljamo sve javne programe u narednom periodu i pozivamo umetnice i umetnike na aktivnu borbu i protestne akcije koje mogu doprineti ostvarivanju zahteva studenata i opštim promenama u društvu.
ON-LINE 31.12.2024. - 31.12.2024.

IzDalekaRex

Jedna umetnička potraga za odgovorom na pitanje "Kako rex postoji?"
ON-LINE 23.12.2024. - 25.12.2025.

Упутство за настављање без себе „просипајући биографију (и будућност) судбини из канти.“

Како наставити без себе??? Ово су зидне новине КЦ Рекс за тренутак Каироса, тренутак смене епохе. Да би знали шта је све потребно променити да би смена успела, консултовали смо искусне стручњаке и активисте...

Svi aktuelni događaji